10 Ψηφιδωτά στην Αγία Σοφία Αποκαλύπτουν…

10 Ψηφιδωτά στην Αγία Σοφία αποκαλύπτουν βήμα – βήμα το Βυζάντιο!

Τα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας, αποτυπώνουν την πλούσια πολιτικό – οικονομική δράση της Κωνσταντινούπολης στα χρόνια του Βυζαντίου. Σε κάθε καλλιτέχνημα αποτυπώνονται οι αυτοκράτορες να προσφέρουν τα δώρα τους προς τον Χριστό και την Παναγία, όντας οι ίδιοι κτήτορες της Αγίας Σοφίας και προστάτες της αυτοκρατορίας. Αυτά είναι κατασκευασμένα με τρομερή λεπτομέρεια και διαχρονικότητα, που αγγίζει κάθε επισκέπτη της Αγίας Σοφίας έως τις ημέρες μας.

Τα πρώτα ψηφιδωτά τα οποία κόσμησαν την εκκλησία ολοκληρώθηκαν κατά την βασιλεία του Ιουστινιανού Β’.  Τα περισσότερα ωστόσο δημιουργήθηκαν τον 10ο και 12ο αιώνα, μετά την περίοδο της Βυζαντινής εικονομαχίας. Τα γνωστότερα από αυτά, η «Δέηση», διατηρείται σε άριστη κατάσταση έως τις ημέρες μας. Ξεχωρίζει δε, για τον ικετευτικό τόνο των μορφών και τα χρώματα του.

Κατασκευή – Αποκατάσταση

Η απαρχή της νέας αυτής τεχνικής έγινε επί Πατριαρχίας Φωτίου Β’. Αυτός σε αποκαλυπτήρια που πραγματοποίησε εντός του ναού της Αγίας Σοφίας το Πάσχα του 867, παρουσίασε ένα μοναδικό ψηφιδωτό του Αρχάγγελου Γαβριήλ (βλ. παρακάτω). Αυτό σηματοδότησε την αρχή μιας ολόκληρης εποχής για το Βυζάντιο. Η Εικονομαχία είχε πλέον τελειώσει και οι ιερές εικόνες μπορούσαν να λατρεύονταν ξανά, σφραγίζοντας τον θρίαμβο της Ορθοδοξίας.

Αμέσως όμως μετά την μετατροπή του κτιρίου σε τζαμί το 1453, πολλά από τα ψηφιδωτά επικαλύφτηκαν με σοβά εξαιτίας της απαγόρευσης του Ισλάμ στην αναπαραστατική εικονογραφία. Αυτή η διαδικασία δεν ολοκληρώθηκε αμέσως, αφού υπάρχουν αναφορές από τον 17ο αιώνα, στις οποίες ταξιδιώτες σημειώνουν πως υπήρχαν ακόμη εικόνες στην Αγία Σοφία. Μεταξύ 1847 – 1849, η αποκατάσταση του κτιρίου πραγματοποιούνταν από τους αδερφούς Fossati, τον Gaspare και Giuseppe, με καταγωγή την Σουηδία. Η εντολή που έλαβαν από τον Σουλτάνο Αμπντούλ Μετζίτ Α΄ ήταν να καταγράψουν επίσης, οποιοδήποτε άλλο ψηφιδωτό εντόπιζαν κατά την διάρκεια αυτής της διαδικασίας, το οποία αργότερα αρχειοθετήθηκε στα αρχεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελβετίας. Tο έργο αυτό δεν περιελάμβανε την αποκατάσταση, για αυτό και αμέσως μετά την καταγραφή μιας εικόνας οι Fossati το επικάλυπταν ξανά.

Παρόλα αυτά αποκατέστησαν δύο εξαπτέρυγα στα δυο ανατολικά λοφία του τρούλου (χωρίς να είναι σίγουρο αν πρόκειται για Χερουβίμ ή Σεραφίμ), καλύπτοντας πάλι τα πρόσωπα τους πριν το τέλος της συντήρησης. Τα άλλα δυο που βρίσκονται στα δυτικά λοφία αποτελούν ζωγραφισμένα αντίγραφα από τους Fossati, μιας και δεν μπορούσαν να βρουν κάποια επιζώντα υπολείμματα τους. Σε πολλές παρόμοιες περιπτώσεις, οι αρχιτέκτονες αναπαριστούσαν με ζωγραφική κατεστραμμένα μοτίβα πολλές φορές ανασχεδιάζοντας τα στην πορεία.

Αρχεία Fossati

Τα αρχεία Fossati είναι οι κύριες πηγές για μεγάλο αριθμό ψηφιδωτών, τα οποία υπέστησαν σοβαρές βλάβες στον σεισμό του 1894 της Ιστανμπούλ. Αυτά περιλαμβάνουν ένα μεγάλο σταυρό (επιστρωμένο με πολύτιμους λίθους), και αρκετές αγιογραφίες από Αγγέλους, Αγίους, Πατριάρχες και Πατέρες της Εκκλησίας.

Οι περισσότερες από τις χαμένες εικόνες εντοπίζονται στα δύο τύμπανα του κτιρίου. Μια από αυτές -του Χριστού Παντοκράτορα σε κύκλο- υποδείκνυε πως επρόκειτο για ψηφιδωτό οροφής. Πιθανότατα άνηκε στον τρούλο και αργότερα επικαλύφτηκε με δείγματα Ισλαμικής καλλιγραφίας. Πολλά από τα σχέδια αυτά φυλάσσονται σήμερα στο αρχεία Καντόνι του Τιτσίνο (Cantonal Archive of Ticino).

Ένας μεγάλος αριθμός ψηφιδωτών αποκαλύφτηκε το 1930 από το Βυζαντινό Ινστιτούτο Αμερικής υπό την διεύθυνση του Thomas Whittemore.  Το 2000, το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο χρησιμοποίησε υπέρυθρες ακτίνες με τις οποίες «σκάναρε» τους τοίχους της Αγίας Σοφίας. Με την μέθοδο αυτή, εντόπισε αρκετά έργα από ψηφίδα που επικαλύφτηκαν στο παρελθόν με ασβέστη. Πιο πρόσφατα, το 2010 και εξ αφορμής της Ιστανμπούλ ως Ευρωπαϊκό Κέντρο Πολιτισμού, αρκετά ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας είδαν το φως της ημέρας για πρώτη φορά.

Πάμε να τα δούμε ένα ένα με τη σειρά, όπως έχουν σήμερα στο εσωτερικό της Αγίας Σοφιάς.

Αυτοκρατορική Πύλη

Στην καμάρα της Αυτοκρατορικής Πύλης βρίσκεται το παρόν ψηφιδωτό, το οποίο αποκαλύφτηκε το 1933. Σύμφωνα με το ύφος του χρονολογείται στα τέλη 9ου με αρχές 10ου αιώνα. Ο αυτοκράτορας με το φωτοστέφανο πιθανότατα αναπαριστά τον Λέοντα ΣΤ΄ τον Σοφό ή τον υιό του, Κωνσταντίνο Ζ’ τον Πορφυρογέννητο. Είναι σε στάση ικεσίας, μπροστά από τον ένθρονο Χριστό Παντοκράτορα.

Η δεξιά χείρα του Χριστού βρίσκεται σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό χέρι κρατά ένα ανοιχτό βιβλίο: «Ειρήνη Υμίν. Εγώ ειμί το Φως του Κόσμου.» Όπως και στην Βυζαντινή αγιογραφία οι στίχοι αυτοί προέρχονται από την Αγία Γραφή. Εδώ, το εδάφιο αυτό εντοπίζεται στο Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο (Ιωάν. 20:19; 20:26; 8:12).

Ο Χριστός Παντοκράτορας, όλος μεγαλοπρέπεια, βρίσκεται σε ένα θρόνο στολισμένο με πολύτιμους λίθους. Δεξιά – αριστερά, δύο στρογγυλά ένθετα ψηφιδωτά συμπληρώνουν την εικόνα: στα αριστερά Του ο Αρχάγγελος Γαβριήλ κρατάει μια ράβδο. Η Παναγία στα δεξιά, με την ευγενική κλίση του χεριού Της προς τον Σωτήρα Χριστό, φανερώνει την Μεσιτεία Της για το γένος των ανθρώπων.

Ψηφιδωτό της ΝΔ Πύλης

Το ψηφιδωτό της ΝΔ Πύλης, βρίσκεται στο τύμπανο της νοτιοδυτικής εισόδου και χρονολογείται στην βασιλεία του Βασιλείου Β΄ του Βουλγαροκτόνου. Ανακαλύφτηκε μετά από αιώνες κατά την διάρκεια αποκαταστάσεων από τους αδερφούς Fossati. Η Θεοτόκος παρουσιάζεται ένθρονη, ενώ τα πόδια Της ακουμπούν σε μια βάση στολισμένη με πολύτιμους λίθους. Το Θείο Βρέφος κάθεται στα γόνατά Της. Ευλογεί, ενώ με το αριστερό Του χέρι βαστάζει ένα ειλητάριο.

Στα αριστερά της Παναγίας στέκεται ο Μέγας Κωνσταντίνος. Προσφέρει σε Αυτήν ένα μοντέλο της Πόλης ενώ τον συνοδεύει η επιγραφή: «Κωνσταντίνος, ο εν Αγίοις Μέγας Βασιλεύς». Στα αριστερά Της ο «Αοίδιμος Βασιλεύς» Ιουστινιανός Α΄ προσφέρει ένα μοντέλο της Αγίας Σοφίας. Καμία από τις δυο προσφορές δεν αναπαριστά το πρωτότυπο ναό της Αγίας Σοφίας.

Αριστερά – δεξιά από το Πρόσωπο της Θεοτόκου, τα μονογράμματα MP και ΘΥ αποτελούν συντομογραφία του ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ.

Ψηφιδωτό της Αψίδας

Το ψηφιδωτό της Παναγίας και του Θείου Βρέφους είναι το πρώτο, της περιόδου μετά την εικονομαχία. Βρίσκεται εδώ και αιώνες στην κόγχη της αψίδας και είναι ένα από τα ωραιότερα της Αγίας Σοφίας.

Η Θεοτόκος κάθεται σε έναν θρόνο χωρίς πλάτη, κρατώντας το βρέφος Ιησού στα γόνατα Της.

Είναι ενδεδυμένη με ένα χιτώνα χρώματος μπλε, γεμάτο ιεροπρέπεια. Στη μαντήλα Της (όπως και στους δυο ώμους) φέρει 3 αστέρια. Αυτά έχουν συμβολική σημασία. Συμβολίζουν την άσπορο σύλληψη και την αγνεία της Παναγίας (*Παρθένος προ του Τόκου *κατά τον Τόκο * μετά τον Τόκο). Το δεξί χέρι της Παναγίας ακουμπά στον ώμο του Βρέφους ενώ το αριστερό βρίσκεται στο γόνατο Του.

Τα ενδύματα του Χριστού είναι στο χρώμα του χρυσού (κάτι που συνηθίζεται στην Βυζαντινή τέχνη μιας και συμβολίζει την δόξα του Τριαδικού Θεού). Το δεξί Του χέρι βρίσκεται σε στάση ευλογίας ενώ με το αριστερό βαστά ένα ειλητάριο. Τα πόδια Του ακουμπούν σε ένα υποπόδιο το οποίο -όπως και ο θρόνος- είναι στολισμένο με πολύτιμους λίθους.

Τα αποκαλυπτήρια του στην Αγία Σοφία πραγματοποιήθηκαν στις 29 Μαρτίου 867 επί Πατριαρχίας Φωτίου και ηγεμονίας Μιχαήλ Γ΄ και Βασιλείου Α΄.

Αρχάγγελος Γαβριήλ – Αψίδα

Στο τέλος της καμάρας που πλαισιώνει την αψίδα βρίσκουμε το ψηφιδωτό του Αρχάγγελου Γαβριήλ. Πρόκειται για μια από τις ωραιότερες παραστάσεις του Αρχαγγέλου, που αποτυπώθηκε αρκετές φορές μεταγενέστερα στην Βυζαντινή Αγιογραφία.

Ο Αρχάγγελος στο αριστερό του χέρι βαστάζει την χαρακτηριστική σφαίρα που συμβολίζει τον Κόσμο. Στο δεξί χέρι κρατάει μια ράβδο -σύμβολο εξουσίας και δύναμης αφού θεωρείται των «ουρανίων στρατιών Αρχιστράτηγος» (βλ. απολυτίκιο). Τα φτερά του όλο επιβλητικότητα, αγγίζουν τα πόδια του Αρχάγγελου και είναι χρώματος πράσινου, μπλε και λευκού. Τα ενδύματα του είναι λευκά, ένα χρώμα που αντιπροσωπεύει τις Ασώματες Δυνάμεις.

Σήμερα, από την αναπαράσταση του Αρχαγγέλου απουσιάζει ένα μεγάλο τμήμα της αριστερής του πλευράς και το πάνω μέρος της δεξιάς φτερούγας. Παρόλα αυτά φαίνεται αρκετά καλοδιατηρημένο. Αντιθέτως απέναντι, στη νότια πλευρά της αψίδας, έχουν απομείνει μόνο μερικά τμήματα της φτερούγας του Αρχάγγελου Μιχαήλ.

Τα ψηφιδωτά των Αρχαγγέλων Γαβριήλ και Μιχαήλ χρονολογούνται από τον 9ο αιώνα. Δημιουργήθηκαν επάνω στο αρχικό χρυσό φόντο του 6ου αιώνα. Πρόκειται πιθανότατα για ανακατασκευή έργων τα οποία καταστράφηκαν στην περίοδο της εικονομαχίας.

Αυτοκράτορας Κομνηνός

Στον ανατολικό τοίχο του νότιου γυναικωνίτη εντοπίζεται και το ψηφιδωτό του Κομνηνού, το οποίο χρονολογείται από το 1118. Η Αειπάρθενος Μαρία απεικονίζεται στην μέση, φορώντας μια εσθήτα, χρώματος βαθύ μπλε. Βαστάζει τον Χριστό στα γόνατα Της. Ο Χριστός με το δεξί Του χέρι ευλογεί ενώ στο αριστερό κρατά ένα ειλητάριο. Δεξιά της Παναγίας βρίσκεται ο Αυτοκράτορας Ιωάννης Β΄ ο Κομνηνός, φορώντας ένα ένδυμα στολισμένο με πολύτιμους λίθους. Η επιγραφή που τον συνοδεύει αναγράφει: «Ιωάννης εν Χριστώ τω Θεώ πιστός Βασιλεύς Πορφυρογέννητος και Αυτοκράτωρ Ρωμαίων ο Κομνηνός» Το πουγκί που βαστάζει είναι σύμβολο των δωρεών του προς τον Ναό της Αγίας Σοφίας.

Η Αυτοκράτειρα «Ειρήνη, η Ευσεβεστάτη Αυγούστα» στέκεται στα αριστερά της Παναγίας φορώντας την αυτοκρατορική ενδυμασία της εποχής. Στα χέρια της βαστάζει ένα έγγραφο. Και τα δύο αυτά σύμβολα -το πουγκί και το έγγραφο- υποδεικνύουν τα πρόσωπα που τα βαστάζουν ως κτήτορες της Αγίας Σοφίας.

Εδώ φαίνεται εύκολα η  διαφορά με το ψηφιδωτό της Αυτοκράτειρας Ζωής, το οποίο είναι κατά έναν αιώνα παλαιότερο. Η έκφραση στα πρόσωπα που απεικονίζονται είναι περισσότερο ρεαλιστική, αντί μιας εξιδανικευμένης αναπαράστασης. Η Αυτοκράτειρα Αγία Ειρήνη της Ουγγαρίας (κατά κόσμον Piroska), κόρη του Λαδισλάου Α΄ της Ουγγαρίας , αναπαρίσταται με ξανθιά μαλλιά πλεγμένα σε κοτσίδες, ροδαλά μάγουλα και γκριζωπά μάτια, αποκαλύπτοντας την Ουγγρική καταγωγή της.

Αλέξιος Κομνηνός (λεπτομέρεια)

Η τρίτη φιγούρα που παρουσιάζεται σε παρακείμενη στήλη είναι ενός νεαρού πρίγκηπα. Από την επιγραφή μαθαίνουμε πως είναι ο «Αλέξιος εν Χριστώ τω Θεώ πιστός βασιλεύς πορφυρογέννητος ο Κομνηνός.» Παρότι το κυρίως θέμα χρονολογείται το 1118 το πορτραίτο του Αλεξίου είναι μεταγενέστερης κατασκευής. Δημιουργήθηκε το 1122, την περίοδο που ενθρονίστηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο, σε ηλικία μόλις 17 ετών. Το νεαρό της ηλικίας του αποτυπώνεται στα χαρακτηριστικά του προσώπου αφού παρουσιάζεται αγένειος.

Ο νεαρός Αλέξιος δεν έζησε αρκετά ώστε να διαδεχθεί τον πατέρα του Ιωάννη· λίγο μετά την ενθρόνιση του ασθένησε. Αυτό είναι φανερό στα χλωμά και αδρά χαρακτηριστικά του προσώπου του.

Ο Αυτοκράτορας της Δυναστείας των Κομνηνών, Ιωάννης Β΄ έμεινε στην ιστορία ως «ο Καλός». Ο Βυζαντινός ιστορικός Νικήτας Χιωνάτης έγραψε για αυτόν ότι «…ήταν ο καλύτερος αυτοκράτορας από όλους της οικογενείας των Κομνηνών, που έκατσε στον αυτοκρατορικό θρόνο. Μαζί με την Αυτοκράτειρα Αγία Ειρήνη διέπρεψε σε έργα ελεημοσύνης και ευσέβειας. Μαζί ίδρυσαν την Μονή Παντοκράτορος, την τριπλή εκκλησία ή οποία έως της ημέρες μας είναι ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Πόλης και βρίσκεται στον Τέταρτο Λόφο…»

Αυτοκράτορας Αλέξανδρος (ψηφίδα)

Ένα ακόμη έργο με ψηφίδα είναι και αυτό του Αυτοκράτορα Αλέξανδρου. Αποτελεί ένα από τα «κρυφά» έργα τέχνης της Αγίας Σοφίας, αφού εντοπίζεται στον δεύτερο όροφο, σε μια σκοτεινή γωνία της οροφής.

Ο Αυτοκράτορας Αλέξανδρος ανέβηκε στον θρόνο τον Μάιο του 912 διαδεχόμενος τον μεγαλύτερο αδερφό του Λέοντα ΣΤ΄.

«Ιδού ο άνθρωπος των δεκατριών μηνών» είπε ο Λέων λίγο πριν πεθάνει, καθώς ο αδερφός του πλησίαζε για να τον αποχαιρετήσει. Αυτή η προφητεία, όλως παραδόξως, επαληθεύτηκε τον Ιούνη του ερχόμενου έτους. Τότε κατασκευάστηκε και η «ψηφιδωτή προσωπογραφία» του αυτοκράτορα, στο διάστημα της 13μηνης κυριαρχίας το μεταξύ 912 – 913.

Το πορτραίτο του Αλεξάνδρου τον παρουσιάζει σύμφωνα με το αυτοκρατορικό του αξίωμα· ενδύεται την αυτοκρατορική στολή και στο δεξί του χέρι κράτα μια σφαίρα, η οποία συμβολίζει τον κόσμο. Το μακρύ φουλάρι που αποτελείται από πετράδια, ονομάζεται λώρος. Στο κεφάλι του φορά καλυμμαύχι, ένα σύμβολο ιερατικής εξουσίας. Οι μπότες του είναι μεγαλοπρεπείς και στο χρώμα της πορφύρας. Τέσσερα κυλινδρικά μενταγιόν περιστοιχίζουν την αυτοκρατορική φιγούρα.

Το παρόν έργο με ψηφίδες φτιάχτηκε κατά την σύντομη βασιλεία του Αλεξάνδρου. Ένα σκίτσο των αδερφών Fossati δείχνει πως αυτό ήταν παρόν κατά το 1849. Ο Thomas Whittemore, ιδρυτής του Βυζαντινού Ινστιτούτου Αμερικής, υπέθετε πως το ψηφιδωτό καταστράφηκε στον μεγάλο σεισμό του 1894. Οκτώ χρόνια όμως μετά το θάνατο του, αυτό αποκαλύφτηκε χάριν στις έρευνες του Robert Van Nice. Εκεί φάνηκε και η επιζωγράφιση του, σε αντίθεση με πολλά άλλα έργα που καλύφτηκαν με ασβέστη. Η συντήρηση του και ο προσεκτικός του καθαρισμός πραγματοποιήθηκε από τον διάδοχο του Whittemore, Paul Underwood.

Ψηφιδωτό της Αυτοκράτειρας Ζωής

Το Ψηφιδωτό της Αυτοκράτειρας Ζωής βρίσκεται στον ανατολικό τοίχο του νοτίου εξώστη. Χρονολογείται από τον 11ο αιώνα. Ο Χριστός Παντοκράτωρ, με την ενδυμασία του να είναι χρώματος μπλε (πράγμα που συνηθίζεται στην Βυζαντινή τέχνη), ευρίσκεται στο κέντρο με χρυσό φόντο. Με το δεξί Του χέρι ευλογεί και κρατάει την Βίβλο στα αριστερά. Τα μονογράμματα IC XC στις δυο πλευρές φανερώνουν την Θεότητα Του: ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ. Συνοδεύεται από τους Αυτοκράτορες Κωνσταντίνο Θ΄ τον Μονομάχο και την Αυτοκράτειρα Ζωή, με επίσημη στολή. Ο αυτοκράτορας κρατάει ένα πουγκί, ως σύμβολο των δωρεών του προς την Εκκλησία του Χριστού.

Η περγαμηνή που βαστάζει η Αυτοκράτειρα συμβολίζει τις δωρεές, που επίσης προσέφερε. Η επιγραφή πάνω από το κεφάλι του Αυτοκράτορα αναγράφει: «Κωνσταντίνος, εν Χριστώ τω Θεώ, Αυτοκράτωρ Πιστός, Βασιλεύς των Ρωμαίων, Μονομάχος». Πάνω από το κεφάλι της αυτοκράτειρας αναγράφεται: «Ζωή, η Ευσεβεστάτη Αυγούστα». Τα προηγούμενα «κεφάλια» του ψηφιδωτού έχουν αφαιρεθεί και αντικατασταθεί, από τα τρία της εικόνας. Πιθανότατα η προηγούμενη ψηφιδωτή αναπαράσταση παρουσίαζε τον πρώτο σύζυγο Ρωμανό Γ΄ τον Αργυρό ή τον δεύτερο σύζυγο της Μιχαήλ Δ΄.

Η Ζωή πέθανε το 1050, ετών 72. Ο Μιχαήλ Ψυλλός αναφέρει πως στο τέλος, παρότι το χέρι της έτρεμε από το γήρας και είχε ελαφριά καμπούρα «το πρόσωπο της ήταν όμορφο και γεμάτο ζωντάνια». Έτσι εμφανίζεται μέχρι σήμερα στο πορτραίτο της στην Αγία Σοφία.

Η περίφημη «Δέηση»

Το έργο της «Δέησης» πιθανότατα χρονολογείται από το 1261. Η δημιουργία του σηματοδοτούσε το τέλος χρήσης της Αγίας Σοφίας από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και την επιστροφή στην Ορθόδοξη πίστη, ύστερα από 57 χρόνια. Είναι το τρίτο πλαίσιο στα αυτοκρατορικά δώματα του άνω γυναικωνίτη. Θεωρείται το ομορφότερο στην Αγία Σοφία εξαιτίας της λεπτότητας των χαρακτηριστικών, της ρεαλιστικότητας των εκφράσεων και την ποικιλία των χρωμάτων.

Το στυλ του θυμίζει Ιταλική αναγεννησιακή τέχνη από Ιταλούς ζωγράφους του 13ου – 14ου αιώνα, όπως του Duccio. Όπως φαίνεται στην παραπάνω εικόνα, η Αειπάρθενος Μαρία και ο Ιωάννης ο Βαπτιστής σε προφίλ 3/4, ικετεύουν για την ευσπλαχνία του Κριτή κατά την ημέρα της Κρίσεως. Ο Τίμιος Πρόδρομος, κοιτά τον Χριστό με μια έκφραση αγωνιώδους θλίψης ενώ η Παναγία με σοβαρότητα ρίχνει με ταπείνωση το βλέμμα Της πάνω Του. Και εδώ το χέρι του Χριστού διακρίνεται σε στάση ευλογίας.

Το κάτω τμήμα του ψηφιδωτού παρουσιάζεται αρκετά κατεστραμμένο. Θεωρείται ως το ξεκίνημα της Αναγεννησιακής επιρροής στην Βυζαντινή αγιογραφική τέχνη. Πρόκειται για μια εκπληκτική αναπαράσταση της πολιτιστικής αναγέννησης που έλαβε χώρα στην Κωνσταντινούπολη, η οποία έλαβε μέρος αμέσως μετά την αποκατάσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας το 1261. Παρότι τα δύο-τρίτα του έργου έχουν χαθεί, τα χαρακτηριστικά στις τρεις φιγούρες παραμένουν ανέπαφα.

Ψηφιδωτά του Βόρειου Τυμπάνου

Τρία ακόμη ψηφιδωτά εντοπίζονται στις κόγχες του βόρειου τυμπάνου, τα οποία είναι ορατά από το Καθολικό. Απεικονίζουν τρεις Άγιους Ιεράρχες της πρωτοΧριστιανικής εκκλησίας. Στην πρώτη κόγχη από τα δυτικά έχουμε τον Άγιο Ιγνάτιο τον Νεώτερο. Στην κεντρική, βρίσκεται ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Στην πέμπτη από τα δυτικά, τον Άγιο Ιγνάτιο τον Θεοφόρο. Όλες οι φιγούρες είναι ίδιες και απαράλλαχτες μεταξύ τους, εκτός από τις μορφές. Όλοι τους είναι ενδεδυμένοι με αρχιερατική στολή.

Το λευκό ωμοφόριο περιλαμβάνει δυο μεγάλους σταυρούς, ακριβώς κάτω από τους ώμους και το γόνατο. Στα χέρια τους βαστάζουν ένα Ευαγγέλιο με περίτεχνη επένδυση. Ο Άγιος Ιγνάτιος ο Νεώτερος φαίνεται να αγγίζει την κορυφή του Ευαγγελίου με το δεξί του χέρι, ενώ οι άλλοι δύο έχουν το χέρι τους σε στάση ευλογίας. Τα πρόσωπα φαίνονται όλο και μεγαλύτερα σε ηλικία καθώς προχωρά κανείς στα ανατολικά: ο πρώτος Ιγνάτιος, όπως και το όνομα του δηλώνει είναι ένας νεαρός άνδρας με πολύ ασκητικό παρουσιαστικό. Ο Άγιος Ιωάννης φαίνεται μεσήλικας και τα μικρά, σεμνά του χείλη, συμβολίζουν τα ταπεινά αλλά Θεία λόγια, που εξέρχονταν από το στόμα του. Ο Άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος πάλι απεικονίζεται σεβάσμιος, με λευκά μαλλιά και γενειάδα.

Ψηφιδωτά των Αγγέλων (τρούλος)

Αυτό το ψηφιδωτό παρουσιάζει τέσσερεις πανομοιότυπες αγγελικές μορφές. Πιστεύεται πως πρόκειται για εξαπτέρυγα ή Σεραφείμ, τα οποία προστατεύουν τον Θρόνο του Θεού. Κατά την διάρκεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας τα πρόσωπα των αγγέλων καλύφτηκαν από μεταλλικά καλύμματα στο σχήμα άστρων. Το 2009 όμως κατά την διάρκεια ανακαινίσεων στο εσωτερικό της Αγίας Σοφίας, αυτά αποκαλύφτηκαν.

Ο χρονικογράφος Εβλιγιά Τσελεμπή (Evliya Çelebi) πίστευε πως ήταν «ζωντανά φυλακτά» όπως αναφέρει στο Seyahatname ή αλλιώς τις «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις» του: «Πριν την γέννηση του Προφήτη «Μωάμεθ» αυτοί οι τέσσερις άγγελοι είχαν λαλιά. Προειδοποιούσαν για όλους τους κινδύνους που μπορούσαν να πλήξουν την αυτοκρατορία και την Ιστανμπούλ. Άλλα μόλις η εξοχότητα του εμφανίστηκε όλα τα φυλακτά έπαυσαν να ενεργούν…»

Τα πρόσωπα των αγγέλων στο παρελθόν κάποιες φορές έχουν αποκαλυφτεί, άλλες έχουν σκεπαστεί. Τελευταίο παράδειγμα οι αδερφοί Fossatis, οι οποίοι τοποθέτησαν στη θέση τους μενταγιόν στο σχήμα αστεριού. Εκεί βρίσκονται έως τις ημέρες μας. Δυστυχώς, τα ψηφιδωτά αυτά ακόμη δεν έχουν αποκατασταθεί ή καθαριστεί. Τα χρώματα τους δείχνουν ξεθωριασμένα από την πολυκαιρία. Ακόμη δεν έχει διευκρινιστεί, αν τελικά απεικονίζουν Χερουβίμ ή Σεραφίμ. Σίγουρα όμως πρόκειται για εξαπτέρυγα, μνεία των οποίων έχει κάνει στα χρόνια της Παλαιάς Διαθήκης ο Προφήτης Ησαίας: «καὶ Σεραφὶμ εἱστήκεισαν κύκλῳ αὐτοῦ, ἓξ πτέρυγες τῷ ἑνὶ καὶ ἓξ πτέρυγες τῷ ἑνί, καὶ ταῖς μὲν δυσὶ κατεκάλυπτον τὸ πρόσωπον…» (Ησαίας 6, 2). Ο Προφήτης Ιεζεκιήλ από την άλλη, μας αναφέρει πως τα Χερουβίμ είχαν τέσσερις φτερούγες (Ιεζεκιήλ 1, 6).