Αγία Σοφία – ΑΠΑΝΤΑ: Μυστικά Σύμβολα, Ιστορία & Θρύλοι

Αγία Σοφία, το λίκνο των πολιτισμών στο κέντρο της Κωνσταντινούπολης…!

Κανένα άλλο μνημείο δεν έχει τόσο πολύ χαραχθεί στις Ελληνορθόδοξες μνήμες όσο η ανυπέρβλητη Αγία Σοφία. Από τα χρόνια του Βυζαντίου έως σήμερα, ποιητές, υμνογράφοι αλλά και ιστορικοί εξύμνησαν το κάλλος της μέσα από την γραφίδα τους. Δεν είναι τυχαίο που ο χρονικογράφος Νεστόριος του 6ου αιώνα ανέφερε: «Η εκκλησία αποτελεί το πιο μεγαλειώδη θέαμα…Αγγίζει τα ύψη του ουρανού και δεσπόζει ανάμεσα στα γειτονικά σπίτια σαν ένα αγκυροβολημένο πλοίο…Χαρακτηρίζεται από απερίγραπτη ομορφιά, υπερτερώντας σε μέγεθος αλλά και αρμονία…»

Ο ναός της Αγίας Σοφίας εγκαινιάστηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό στις 26 Δεκεμβρίου του 537. Για περισσότερο από 9 αιώνες αποτέλεσε τον καθεδρικό ναό της Κωνσταντινουπόλεως και κέντρο της λατρευτικής ζωής του Βυζαντίου. Αμέσως μετά την Άλωση της Πόλεως μετατράπηκε σε Τζαμί (τουρκ. Aya Sofia Camii), στα μέσα του 20ου αιώνα άνοιξε τις πόρτες του ως Μουσείο και το 2020 μετατράπηκε πάλι σε τζαμί.

Σήμερα, παρ’ όλες τις θλίψεις ανά τους αιώνες, ο ναός «της του Θεού Σοφίας» διατηρεί με καμάρι το πρωταρχικό ύφος της Ιουστινιανής περιόδου. Είναι ένα από τα σημαντικότερα αξιοθέατα της πόλης και «Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς» της UNESCO. Και αναμφισβήτητα διατηρεί ακόμη την κυριαρχία του στον ουρανό της σύγχρονης Ιστανμπούλ όπως ο Προκόπιος ανέφερε 14 αιώνες πριν…

Κωνσταντινούπολη, η ξακουστή!

Η γέννηση του Βυζαντίου αλλά και της μεγαλοπρεπής αυτοκρατορίας που θα κυριαρχήσει τους επόμενους αιώνες σε Δύση και Ανατολή, έκανε την αρχή της από ένα χρησμό του Μαντείου των Δελφών.

Όλα πρωτοξεκίνησαν το 667 π.Χ. όταν ένας νεαρός άνδρας με το όνομα Βυζάς, γιος του βασιλιά Νήσου από τα Μέγαρα της αρχαίας Ελλάδας, αποφάσισε την δημιουργία μιας νέας αποικίας. Ενώ όλα ήταν έτοιμα για το ταξίδι του αποφάσισε να συμβουλευτεί πρώτα το Μαντείο των Δελφών, για το που θα έπρεπε να στηθεί η νέα αυτή αποικία…Η συμβουλή της Μάντισσας ήταν κάτι περισσότερο από αινιγματική: απέναντι από την «γη των τυφλών»!

Χωρίς να λάβει περισσότερες πληροφορίες ο Βυζάς ξεκίνησε για το ταξίδι του, φτάνοντας στην αρχαία πόλη της Χαλκηδόνας -την σημερινή περιοχή Kadıköy στην Ιστανμπούλ. Εκεί ο Βυζάς κατάλαβε αμέσως τι εννοούσε ο αινιγματικός χρησμός της Μάντισσας… «Τυφλοί» ήταν οι Χαλκηδόνες, οι οποίοι επέλεξαν ένα γειτονικό μέρος για την εγκατάσταση τους, μην εκτιμώντας τα πλεονεκτήματα του χώρου που ανακάλυψε ο Βυζάς.

Ευρισκόμενος παράκτια του Βοσπόρου ο νέος αυτός χώρος ήταν σε θέση να ελέγχει όλη την ναυσιπλοΐα της Μαύρης Θάλασσας και του Αρχαίου Πόντου, δια μέσω της Προποντίδας και του Αιγαίου. Παράλληλα χάριν της θέσης του μεταξύ της Ευρώπης και Ασίας ήταν ικανός να ελέγχει το εμπόριο και των δυο Ηπείρων. Από στρατηγικής απόψεως η τοποθεσία φαινόταν ιδανική, αφού περιβαλλόταν περιμετρικά από τρεις θάλασσες και ήταν εύκολο να υπερασπιστεί.

«Νέα Ρώμη» ή αλλιώς Κωνσταντινούπολη!

Όλοι οι παραπάνω λόγοι έπεισαν τον Αυτοκράτορα της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας, Μέγα Κωνσταντίνο, να θέλει να μεταφέρει εκεί την πρωτεύουσα της χώρας. Και πράγματι, η ιστορία όλου του Κόσμου και πολύ περισσότερο αυτή, της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας άλλαξε όταν το 330 μ.Χ., όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος εγκαθίδρυσε εκεί την νέα πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το όνομα της «Νέα Ρώμη» δεν διήρκησε πολύ, αφού σε σύντομο χρονικό διάστημα έλαβε το όνομα με το οποίο είναι γνωστή έως σήμερα: Κωνσταντινούπολη!

Κάτω υπό την ηγεσία του Κωνσταντίνου Α΄ η πόλη άλλαξε δραματικά. Σε αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο η Χριστοφιλία του Κωνσταντίνου, ο οποίος μερικά χρόνια πριν έκδωσε το Διάταγμα των Μεδιολάνων, με το οποίο χάριζε σε κάθε Ρωμαίο πολίτη το δικαίωμα της Ανεξιθρησκίας.

Η λατρευτική ζωή των Χριστιανών πλέον εκδηλώνονταν φανερά, αφού ακόμη και ο ίδιος ο Αυτοκράτορας τους δήλωνε Χριστιανός. Η στιγμή της μεταστροφής λέγεται μάλιστα πως ήρθε, όταν είδε την θαυμαστή οπτασία με τον Σταυρό στον ουρανό ο οποίος ανέγραφε:«Εν Τούτω Νίκα».

Έτσι την νέα πόλη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας λάμπρυναν βυζαντινοί ναοί με την κατασκευή, πρώτου του ναού της Αγίας Σοφίας και του γειτονικού ναού της Αγίας Ειρήνης. Επέκτεινε τον Ιππόδρομο και κατασκεύασε το Μεγάλο Ανάκτορο όπου διέμενε αυτός και όλοι οι μεταγενέστεροι αυτοκράτορες.

Επίσης κατασκεύασε μια νέα Ρωμαϊκή Αγορά για την ψυχαγωγία των πολιτών. Εκεί αφιέρωσε και την νέα αυτή πόλη στην Παναγία, σε επίσημη τελετή που πραγματοποιήθηκε στις 11 Μαΐου του 330 μ.Χ. Το άγαλμα με την μορφή του τοποθετήθηκε στην κορυφή της κολώνας, η οποία είναι γνωστή ως σήμερα ως «Κολώνα του Κωνσταντίνου» (Cemberlitas), σαν μνημείο – σύμβολο της πόλης.

«…είμαι από το Βυζάντιο!»

Από τότε και στους αιώνες που θα ακολουθήσουν η Κωνσταντινούπολη θα εξελληνιστεί. Ο Χριστιανισμός -η επίσημη πλέον θρησκεία του κράτους- θα βρει την έκφραση της στο μνημειώδη ναό της Αγίας Σοφίας ο οποίος θα χτιστεί δυο αιώνες αργότερα. Και κάθε πολίτης της Αυτοκρατορίας θα ζει, αυτό που ανέφερε στα γραπτά του ο μεγάλος Εκκλησιαστικός συγγραφέας Γεννάδιος:

«Αν και είμαι Έλληνας στον λόγο δεν θα έλεγα ποτέ πως είμαι Έλληνας γιατί δεν πιστεύω σε ότι πίστευαν οι Έλληνες. Θα ήθελα να λάβω το όνομα μου από την πίστη μου, και αν με ρωτήσει κανείς τι είμαι, απαντώ, “ένας Χριστιανός”. Αν και ο πατέρας μου πολέμησε στην Θεσσαλία, δεν αποκαλώ τον εαυτό μου Θεσσαλό, αλλά Βυζαντινό, γιατί είμαι από το Βυζάντιο.»

Η Αγία Σοφία στην Ιστανμπούλ

Από τον καιρό του Γεννάδιου έως σήμερα έχουν αλλάξει αρκετά πράγματα. Η Κωνσταντινούπολη είναι πλέον γνωστή ως Ινστανμπούλ. Η Αγία Σοφία λειτουργεί ως τζαμί αλλά ξεπροβάλλει ακόμη αρχοντική, στην ίδια τοποθεσία του Εξάλοφου, κατά μήκος του Κεράτιου Κόλπου. Τριγύρω της τα Ισλαμικά τεμένη, τα παζάρια και κάθε κτίσμα Οθωμανικής κατασκευής καταμαρτυρούν τις αλλαγές που προκάλεσε ο μοιραίος Μάης του 1453.

Κι όμως η Αγία Σοφία έχει έναν χαρακτήρα που δεν λέει να αλλοιωθεί. Θες λίγο ο Θρύλος του «Μαρμαρωμένου Βασιλιά», λίγο η ιστορία του Πατριάρχη που «περιμένει» να αποτελειώσει την Θεία Λειτουργία του 1453 που έμεινε στην μέση -όλα προσδίδουν στην ναό της Αγίας Σοφίας την ιδέα ενός θρύλου που σιγοτραγουδιέται σε Δύση και Ανατολή.

Αυτόν τον θρύλο ξετυλίγουμε αμέσως, με πληροφορίες και φωτογραφίες που καλύπτουν σχεδόν όλο τον εσωτερικό χώρο της εκκλησίας…Πάμε λοιπόν!

Η «Μεγάλη Εκκλησία»

Ο ναός της Αγίας Σοφίας με τη παρούσα μορφή του είναι ο τρίτος που χτίστηκε στο σημείο. Αρχικά, ο πρώτος ναός είχε το όνομα «Μεγάλη Εκκλησία» εξαιτίας των μεγάλων διαστάσεων του σε σχέση με τους υπόλοιπους ναούς της Πόλης. Εγκαινιασμένος στις 15 Φεβρουαρίου του 360 από τον Αρειανό Επίσκοπο Ευδόξιο της Αντιοχείας, χτίστηκε στην περιοχή δίπλα από το Μέγα Παλάτι.

Ο γειτονικός ναός της Αγίας Ειρήνης ολοκληρώθηκε νωρίτερα και αποτέλεσε τον Καθεδρικό ναό της πρωτεύουσας, μέχρι την ολοκλήρωση της Μεγάλης Εκκλησίας. Όταν αυτή ολοκληρώθηκε (μαζί με τον ναό της Αγίας Ειρήνης) αποτέλεσε έδρα του Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τον μοιραίο Μάη του 1453.

Ποιος έχτισε την «Μεγάλη Εκκλησία»;

Πληροφορίες για το ποιος κατασκεύασε τον πρώτο ναό της Αγίας Σοφίας, βρίσκουμε μόνο μέσα σε παραδόσεις και γραπτά της εποχής. Έτσι, στο έργο «Εκκλησιαστική Ιστορία» του Σωκράτη του Ιστορικού, αντλούμε την πληροφορία πως η «Μεγάλη Εκκλησία» κατασκευάστηκε από τον αυτοκράτορα Κωνστάντιο Β΄ το 346. Μια παράδοση όμως όχι παλαιότερη από τον 7ο – 8ο αιώνα, υποστηρίζει πως το μεγαλοπρεπές οικοδόμημα κατασκευάστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο. Ο ιστορικός Ζωναράς στο Χρονικό του συμβιβάζει τις δυο γνώμες. Αναφέρει πως ο Μεγάλος Κωνσταντίνος επισκεύασε τον ναό μετά την κατάρρευσή του, ενώ την θεμελίωση του ναού πραγματοποίησε ο Επίσκοπος Νικομηδείας, Ευσέβιος. Μιας και ο Ευσέβιος επιτέλεσε επίσκοπος της Κωνσταντινουπόλεως μεταξύ 339 – 341 και ο Μέγας Κωνσταντίνος κοιμήθηκε το 337, φαίνεται πολύ πιθανό η πρώτη Εκκλησία να ανεγέρθηκε από τον τελευταίο.

Η Εκκλησία είχε την αρχιτεκτονική δομή μιας τρουλαίας βασιλικής. Σύμφωνα με έρευνες ήταν ξυλόστεγη με τρία ή πέντε κλίτη. Το 404, στα χρόνια της εξορίας του Πατριάρχου Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου από την Αυτοκράτειρα Ευδοξία ο ναός καταστράφηκε ολοσχερώς.

Η Εκκλησία του Θεοδοσίου B’

Στη συνέχεια δόθηκε η εντολή κατασκευής μιας δεύτερης εκκλησίας στον χώρο από τον Θεοδόσιο Β’. Ο νέος ναός εγκαινιάστηκε στις 10 Οκτωμβρίου του 415 και ήταν επίσης μια ξυλόστεγη Βασιλική, έργο του αρχιτέκτονα Ρουφίνου. Δυστυχώς ο δεύτερος ναός είχε την ίδια τύχη με τον πρώτο: κατά την διάρκεια εξεγέρσεως στη Στάση του Νίκα μια φωτιά έκαψε την Αγία Σοφία ολοσχερώς μεταξύ 13-14 Ιανουαρίου του 532. Ο ναός της Παναγίας Χαλκοπρατείας, χτισμένος στα ερείπια μιας αρχαίας συναγωγής, υπηρέτησε για κάποιο διάστημα ως Πατριαρχικός Καθεδρικός ναός.

Αρκετά μαρμάρινα τμήματα του δεύτερου ναού του Θεοδοσίου διατηρούνται έως τις ημέρες μας. Ανάμεσα σε αυτά είναι η ανάγλυφη παράσταση 12 αμνών η οποία συμβολίζει τους 12 Αποστόλους.

Αν και αρχικά αποτελούσαν μέρος της κυρίας εισόδου της Αγίας Σοφίας, σήμερα φιλοξενούνται σε ένα εκθετήριο χώρο, παράπλευρα της εισόδου του μουσείου. Εκεί βρίσκονται από το 1935 αμέσως μετά την ανακάλυψη τους στο δυτικό προαύλιο χώρο του ναού (γνωστό και ως αίθριο) από τον A.M. Schneider.

Η Βασιλική της Αγίας Σοφίας (παρούσα δομή)

Ο χρονικογράφος Προκόπιος στο έργο του Περί Κτισμάτων (λατιν. De aedificiis) σχολιάζει για την καταστροφή του ναού στην Στάση του Νίκα: «Ο Θεός επέτρεψε αυτή την ιεροσυλία, γνωρίζοντας την ομορφιά που θα αποκτήσει η εκκλησία μόλις αποκατασταθεί…» Η συνέχεια τον επιβεβαίωσε πανηγυρικά!

Αυτοκράτορας της εποχής διατελούσε ο Ιουστινιανός, ο οποίος σαν τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο φέρει το προσωνύμιο «Μέγας». Η βασιλεία του Ιουστινιανού σηματοδότησε την Χρυσή Εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Στο διάστημα μεταξύ 527 – 565 που υπήρξε αυτοκράτορας του Βυζαντίου, κατάφερε μερικά εκπληκτικά πράγματα. Επανέκτησε τμήματα της παλαιάς Ρωμαικής Αυτοκρατορίας που είχαν χαθεί από Οστρογότθους, Βάνδαλους, Φράγκους και Βησιγότθους. Ειδικότερα η εργασία του στην ανακατασκευή του Ρωμαϊκού δικαίου του χάρισε μια θέση στην ιστορία, αφού ο «Ιουστινιάνειος Κώδικας» του χρησιμοποιείται έως τις ημέρες μας από την Νομική.

Μελανό σημείο, η φορολογική του πολιτική που δεν ήταν αποδεκτή από ένα μέρος των πολιτών του Βυζαντίου. Επαναστατικές παρατάξεις με κυριότερες αυτής των Πράσινων και των Ενετών, δημιούργησαν τότε ανεπανόρθωτες ζημιές, σε σημαντικά μνημεία και αξιοθέατα της Κωνσταντινούπολης. Η ιαχή του μαινόμενου πλήθους «νίκα!», χάρισε το όνομα της σε ένα από τα πιο αιματηρά κεφάλαια του Βυζαντίου γνωστό ως η «Στάση του Νίκα».

Ο Ιουστινιανός κατέπνιξε τις εξεγέρσεις μετά από σφοδρές συγκρούσεις στον Ιππόδρομο της Πόλης. Και στις 23 Φεβρουαρίου του 532, μόλις λίγες εβδομάδες από την καταστροφή της δεύτερης βασιλικής, διέταξε την κατασκευή μιας νέας και εντελώς διαφορετικής βασιλικής, μεγαλύτερης και ακόμη πιο θεαματικής από τις προηγούμενες. Το δύσκολο αυτό έργο ανέθεσε στον αρχιτέκτονα Ανθέμιο τον Τραλλιανό, έναν από τους πιο διακεκριμένους μαθηματικούς και γεωμέτρες της εποχής. Βοηθός του ήταν ο Ισίδωρος ο Μιλήσιος, ξακουστός επίσης μαθηματικός της αρχαιότητας.

Η Αγία Σοφία ως αρχιτεκτονικό θαύμα

Αυτό που έμελλε να ακολουθήσει ήταν άγνωστο για τον μέχρι τότε Βυζαντινό κόσμο: Κάθε εκκλησία της εποχής ακολουθούσε την δομή μιας ορθογώνιας Ρωμαϊκής Βασιλικής. Η μοναδική όμως αρχιτεκτονική της Αγίας Σοφίας και οι διαστάσεις της, θα αλλάξουν μια για πάντα τα δεδομένα στην βυζαντινή ναοδομία της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Το έργο θα ολοκληρώσει τελικά ο Ισίδωρος, διευθυντής της ξακουστής Ακαδημίας των Αθηνών, αφού ο Ανθέμιος θα φύγει από την ζωή το 532. Ένας μοναδικός αριθμός τεχνιτών και εργατών θα προσληφθεί για την κατασκευή της Αγίας Σοφίας, η οποία χαρακτηρίστηκε ως ένα εξαίρετο επίτευγμα μηχανικής και σχεδίου. Πολλοί λέγουν πως εργάστηκαν σε αυτήν, περισσότερα από 10.000 άτομα. Μαθηματικοί τύποι, γεωμετρικοί σχεδιασμοί και καινοτόμες θεωρίες χρησιμοποιήθηκαν -όπως οι θεωρίες του Ήρων της Αλεξανδρείας λέγεται πως, για την υπέρβαση συγκεκριμένων δυσκολιών, όπως το χτίσιμο του τρούλου σε τόσο μεγάλο ύψος.

«Νενίκηκα σε Σολομών!»

Όταν η Αγία Σοφία ολοκληρώθηκε, τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό και τον πατριάρχη Μηνά. Αυτό έγινε στις 27 Δεκεμβρίου του 537 -5 χρόνια και 10 μήνες- από την έναρξη του έργου. Ο εσωτερικός διάκοσμος και ο πλούτος που περιείχε ήταν κάτι πρωτόγνωρο για την εποχή: κολώνες και μάρμαρα κατασκευάστηκαν ειδικά για τον ναό από τα γνωστότερα λατομεία του κόσμου. Ο τρούλος, ο οποίος ξεπερνούσε σε διάμετρα τα 30 μ. γέμισε με θάμβος αρχιτέκτονες και μηχανικούς της εποχής…

Τα Ψηφιδωτά, Μωσαϊκά και τα παραστατικά ανάγλυφα που μέχρι σήμερα κοσμούν τις λεπτομέρειες και άλλα μέρη του ναού, είναι μέχρι σήμερα αξεπέραστα από άποψης τεχνοτροπίας.

Όταν πλέον όλα ήταν έτοιμα και ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός ατένισε το κάλλος της Αγίας Σοφίας,έμεινε έκθαμβος! Αναφώνησε το γνωστό πλέον «Νενίκηκά σε Σολομών!», διακυρήσσωντας έτσι την ανωτερότητα του ναού σε σχέση με αυτόν του Σολομώντος, στα Ιεροσόλυμα. Και στα «θυρανοίξια» που ακολούθησαν στην συνέχεια συμμετείχαν πλήθη λαού από ολόκληρη την Βυζαντινή Αυτοκρατορία…

Η εκκλησία αφιερώθηκε σε Αυτόν που ο Απόστολος Παύλος αποκαλεί «Σοφία του Θεού» -τον Θεό Λόγο δηλαδή και δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, τον Χριστό. Η εορτή της εκκλησίας τελούνταν κάθε 25 Δεκεμβρίου, ημέρα που μνημονεύεται η «Γέννηση και η Ενανθρώπιση του Σωτήρος Χριστού».

Ο τρούλος της Αγίας Σοφίας

Αυτό που γέμισε με απορία αλλά και έκπληξη κάθε μηχανικό της εποχής ήταν η κατασκευή του τρούλου της Εκκλησίας. Οι διαστάσεις του και το ύψος στο οποίο χτίστηκε, χάρισαν στην Αγία Σοφία τον χαρακτηρισμό «8ο Θαύμα του κόσμου.»

Όλα ξεκίνησαν μέσα του 6ου αιώνα όταν δυο ισχυροί σεισμοί (ο πρώτος τον Αύγουστο του 553 και ο δεύτερος στις 14 Δεκέμβρη του 557) προκάλεσαν σοβαρές ρωγμές στον κυρίως και ανατολικό ημισφαιρικό τρούλο. Ο σεισμός όμως της 7 Μαίου του 558 τον κατέστρεψε ολοσχερώς. Όταν αυτός κατέρρευσε συμπαρέσυρε μαζί του τον Άμβωνα, το Ιερό και το Κιβώριο.

Άμεσα ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός διέταξε την ανακατασκευή του. Το έργο ανέθεσε στον Ισίδωρο της Μιλήτου τον Νεώτερο, ανιψιό του Ισιδώρου του Μιλήσιου, ο οποίος χρησιμοποίησε ελαφρότερα υλικά και ανύψωσε τον τρούλο κατά 6.25 μέτρα. Με την αλλαγή αυτή, το οικοδόμημα έφτασε στο εκπληκτικό ύψος των 55.6 μέτρων. Επιπλέον προσέθεσε σε αυτόν 40 ραβδώσεις, πράγμα που αποφόρτιζε το υπερβολικό του βάρος. Ενίσχυσε μάλιστα τμήματα του χρησιμοποιώντας ελαφρόπετρες από την Ρόδο οι οποίες μέχρι σήμερα αναγράφουν: «Μεγάλης Εκκλησίας του Κωνσταντίνου».

Αρχιτεκτονική – Κατασκευή

Ο τρούλος στηρίζεται μέχρι σήμερα σε 4 αχανείς πεσσούς (στύλοι), των οποίων οι τετράγωνες βάσεις είναι από λαξευτό λίθο. Οι στύλοι αναμεταξύ τους σχηματίζουν ένα νοητό τετράγωνο του οποίου η κάθε πλευρά ανέρχεται στα 31 μ. Από κει το τέλος του κάθε στύλου καταλήγει σε ένα υπερώο τόξο (λοφίο) δίνοντας στο οικοδόμημα την σφαιρική του μορφή.

Η αφετηρία κάθε γωνίας του τρούλου σχηματίζει έναν -ελάχιστα ορατό- ελλειπτικό τρούλο. Ανατολικά και δυτικά η διάμετρος ανέρχεται στα 31 μ. ενώ νότια αγγίζει τα 33 μ. Η στεφάνη του τρούλου ξεκινάει στα 56 μ. από το έδαφος -στο ύψος δηλαδή ενός 15όροφου κτιρίου!

Από την κορυφή του τρούλου, οι 40 ραβδώσεις καταλήγουν σε 40 αντίστοιχα παράθυρα. Από αυτά, τα 4 παραμένουν ερμητικά κλειστά, ήδη από τις αναστυλώσεις του 10ου αιώνα. Το φως που εισέρχεται εντός του ναού μέσα από αυτά τα παράθυρα, δίνει στον επισκέπτη την εντύπωση πως ο τρούλος «αιωρείται στον αέρα» σύμφωνα με τον χρονικογράφο Προκόπιο.

Ανατολικά και δυτικά ένα ζεύγος δευτερευόντων στηλών υποστηρίζουν ακόμη 4 ημισφαιρικούς τρούλους, ο καθένας με 5 παράθυρα. Μαζί με αυτούς το κυρίως καθολικό της Αγίας Σοφίας ανέρχεται στο μήκος των 80μ.!

Εξωτερικά και στο κέντρο του τρούλου τοποθετήθηκε ο «ερυσίπτολις Σταυρός» – το έρεισμα, στήριγμα δηλαδή της Πόλης.

Κολώνες και Μάρμαρα του ναού

Κατόπιν εντολής του Ιουστινιανού 8 Κορινθιακές κολώνες κατασκευάστηκαν οι οποίες προστέθηκαν στο κυρίως Καθολικό γύρω στα 560. Σύμφωνα με τον Βυζαντινό ποιητή Παύλο τον Σιλεντιάριο, οι 8 αυτές μονολιθικές κολώνες, οι 16 κολώνες της αψίδας και οι 40 κολώνες στο υπερώο του ναού προήρθαν αποκλειστικά για την Αγία Σοφία από τα διάσημα λατομεία της Θεσσαλίας στην Μολωσό. Τα άλλα είδη μαρμάρων στις κολώνες προήλθαν από τα Προικονήσια του Μαρμαρά. Είναι απαλού λευκού χρώματος, με γκρι ή μαύρες ραβδώσεις τα οποία χρησιμοποιούνται κατά κόρον στην σύγχρονη Ιστανμπούλ.

Σύμφωνα πάλι με την ίδια πηγή, η προέλευση μιας μεγάλης ποικιλίας μαρμάρων (όπως στους τείχους και τα διάφορα μέσα αντιστήριξης) εντοπίζεται σε γνωστά λατομεία της περιοχής: το «πράσινο πορφυρούν» κατευθείαν από το Βουνό του Ταύγετου στη Σπάρτη. Μάρμαρα στο βαθυκόκκινο της πορφύρας από την Συννάδα και την Ιεράπολη της Μικρασίας· στο χρώμα του Κρόκου από τους ξακουστούς Λακεδαιμόνες. Ποικιλίες αυτών των μαρμάρων χρησιμοποιήθηκαν στο κυρίως καθολικό και το λιθόστρωτο περιμετρικά του ναού, αλλά και σε τμήματα του εσωτερικού διακόσμου της Αγίας Σοφίας.

Ένα από τα πιο γνωστά παραδείγματα είναι το μάρμαρο στο οποίο βρισκόταν ο θρόνος του αυτοκράτορα. Είναι γνωστό με το όνομα opus alexandrinum και είναι κατασκευασμένο από κύκλους γρανίτη, στο χρώμα της κόκκινης και πράσινης πορφύρας.

Ο πρώτος που καταμαρτυρεί την παρουσία του είναι ο επίσκοπος Νοβογκόρντ Αντώνιος, ο οποίος επισκέφτηκε την Αγία Σοφία τον 13ο αιώνα. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του είδε «μια πλάκα από πορφυρό μάρμαρο, πάνω στην οποία ήταν τοποθετημένος ένας χρυσός θρόνος…Αυτός χρησιμοποιούνταν για την στέψη του Αυτοκράτορα. Περιμετρικά ένα χάλκινο κιγκλίδωμα φυλάσσει το ακριβές σημείο, πάνω στο οποίο κανείς άνθρωπος δεν τολμά να πατήσει…»

Εκλεπτυσμένα είδη μαρμάρων περιλαμβάνονται επίσης σε κιονοστοιχίες στο κυρίως Καθολικό και τον έξω νάρθηκα. Παράλληλα δεν απουσιάζουν οι ανάγλυφες παραστάσεις σε μαρμάρινα τμήματα του Αιθρίου ή του Υπερώου, όπως αυτοκρατορικά μονογράμματα και αναπαραστάσεις ζώων (π.χ δελφίνια).

Τα «θυρανοίξια» της Αγίας Σοφίας

Η ανοικοδόμηση, η οποία χάρισε στην εκκλησία την παρούσα μορφή του 6ου αιώνα ολοκληρώθηκε το 563. Οι πόρτες της Αγίας Σοφίας άνοιξαν ξανά τα Χριστούγεννα του ίδιου έτους, και ο Ιουστινιανός, ήδη στα τέλη της ζωής του, ηγείτο της πομπής που κατευθυνόταν στον ναό… Την εκ νέου αφιέρωση της Βασιλικής πραγματοποίησε ο Πατριάρχης Ευτύχιος στις 23 Δεκεμβρίου του 563. Το γεγονός αυτό κατέγραψε ο γραμματοποιός της Αυλής του Ιουστινιανού και λόγιος του Βυζαντίου Παύλος ο Σιλεντιάριος, στο μνημειώδες έργο του «Έκφρασις της Αγίας Σοφίας». Σε αυτό λοιπόν ο Παύλος έγραφε:

« Επιτέλους, το Ιερό πρωινό έφτασε, και η μεγάλη θύρα του νεοκτισθέντος ναού στέναξε καθώς οι μεντεσέδες της άνοιγαν, προσκαλώντας τον Αυτοκράτορα και τον κόσμο να εισέλθει· το εσωτερικό του είδε την θλίψη να φεύγει από τις καρδιές όλων, καθώς ο ήλιος φώτιζε τα μεγαλεία του ναού. Ήταν ο αυτοκράτορας να ηγηθεί του λαού του και την επαύριο να εορτάσει την Γέννηση του Χριστού. Και όταν η πρώτη ακτίνα φωτός, ντυμένη στα κόκκινα, αναπηδούσε από αψίδα σε αψίδα, διώχνοντας μακριά τις σκιές, τότε όλοι οι Βασιλείς και ο λαός με μια φωνή, έψαλλαν ύμνους ευχαριστίας και προσευχής· τότε, καθώς εισήλθαν στις ιερές Αυλές, έμοιαζαν οι Αψίδες να είναι χτισμένες στον ουρανό (νεοελληνική απόδοση)…»

Στη συνέχεια ο Ιουστινιανός τη συνοδεία του Πατριάρχη, εισήλθε στο Καθολικό. Βάζοντας μετάνοια μπροστά στο Καθολικό, στη συνέχεια μπήκε στο Άγιο Βήμα όπου ασπάστηκε διαδοχικά το Άγιο Δισκοπότηρο, το Άγιο Δισκάριο, το Πετραχήλι και τον τον Σταυρό ευλογίας που βρισκόταν επί της Αγίας Τραπέζης. Αυτή η τελετουργική διάταξη θα πραγματοποιείται κάθε χρόνο για τους 9 αιώνες που θα ακολουθήσουν…

Όταν ο Αυτοκράτορας εξήλθε στην Αυλή πλήθος λαού τον περίμενε για να εορτάσει την ημέρα. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, ο αυτοκράτορας κατέσφαξε 1.000 βόδια, 6.000 πρόβατα, 600 ελάφια και περίπου 10.000 πουλιά για τους αναγκεμένους, ενώ μοίρασε περίπου 30.000 μερίδες φαγητού στους φτωχούς.

Στα χρόνια της εικονομαχίας

Μετά από δυο αιώνες γαλήνης και ευημερίας ξέσπασε η θύελλα της εικονομαχίας. Όλα άρχισαν το 726, όταν ο Αυτοκράτορας Λέων έκδωσε μια σειρά διαταγμάτων. Σύμφωνα με αυτά απαγορευόταν η προσκύνηση κάθε ιερής εικόνας. Παράλληλα, τα στρατεύματα του προχώρησαν στην καταστροφή αξιοσημείωτων αγιογραφιών και ψηφιδωτών σε πολλούς ναούς της χώρας. Αυτή ήταν και η απαρχή της περιόδου της εικονομαχίας.

Την εποχή εκείνη όλες οι εικόνες στο εσωτερικό της Αγίας Σοφίας αφαιρέθηκαν. Ύστερα από μια μικρή περίοδο ειρήνης υπό την ηγεσία της Αυτοκράτειρας Ειρήνης (797–802) οι εικονομάχοι επίστρεψαν. Ο Αυτοκράτορας Θεόφιλος σε μια επίδειξη δύναμης (829–842) εγκατέστησε δυο χάλκινες, μεγάλες πόρτες με το μονόγραμμα του, στη νότια είσοδο της εκκλησίας. Το οριστικό τέλος της εικονομαχίας, επήλθε το 843 στην Σύνοδο της…όπου καταψηφίστηκε η προσκύνηση των Ιερών εικόνων.

Λίγα χρόνια αργότερα,ο ναός θα υποστεί ξανά σοβαρές ζημιές, πρώτα σε μια μεγάλη πυρκαγιά του 859 και έπειτα στον σεισμό της 8ης Ιανουαρίου, όπου θα καταρρεύσει ένας από τους τρούλους του ναού. Ο Αυτοκράτορας Βασίλειος τότε θα διατάξει την επισκευή της εκκλησίας.

Η ανοικοδόμηση της Αγίας Σοφίας (10ος αιώνας)

Έπειτα από τον σεισμό της 25ης Οκτωβρίου του 989, ο οποίος προκάλεσε την κατάρρευση της Αψίδας του δυτικού τρούλου, ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β’ ζήτησε από τον Αρμένιο αρχιτέκτονα Trdat, να αναλάβει την επισκευή του ναού. Αυτός αναστύλωσε ξανά και επανενίσχυσε την αψίδα του κατεστραμμένου τρούλου ενώ ξανάχτισε την δυτική πλευρά του τρούλου προσθέτοντας 15 εσωτερικές βέργες.

Το μέγεθος της καταστροφής απαίτησε 6 χρόνια επισκευής και ανοικοδόμησης· ο ναός άνοιξε εκ νέου στις 13 Μαίου του 994. Στο τέλος της ανακατασκευής ο εσωτερικός διάκοσμος του ναού ανανεώθηκε, με την αγιογραφική απεικόνιση τεσσάρων μεγάλων Χερουβείμ· μια νέα αναπαράσταση του Χριστού Παντοκράτορα στον τρούλο και στην αψίδα μια νέα παράσταση της Αειπαρθένου Μαρίας, να βαστάζει τον Ιησού, ανάμεσα στους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο. Πλευρικά τμήματα των αψίδων περιλάμβαναν την αγιογραφική απεικόνιση Προφητών και Πατέρων της Εκκλησίας.

Η Κυριαρχία των Φράγκων (1204 -1261)

Θα περάσουν ακόμη δύο αιώνες. Το 1203 οι Λατίνοι εισβολείς της Δ’ Σταυροφορίας, θα πραγματοποιήσουν μια ανεπιτυχής επίθεση στην Κωνσταντινούπολη. Παρότι δεν κατάφεραν να κατακτήσουν την πόλη εκείνη την χρονιά, το κατάφεραν σε μια δεύτερη επίθεση, το επόμενο κιόλας έτος.

Στις 13 Απριλίου του 1204, οι Σταυροφόροι διεισδύουν από τα τείχη της πόλεως, στη μεριά του Κεράτιου Κόλπου και αρχίζουν τις λεηλασίες. «Πρώτη φορά μια πόλη στην ιστορία του κόσμου, γνώρισε τέτοια μεγάλη αρπαγή», θα σημειώσει ο Βαλερδουίνος. Και πράγματι… Ιστορικά κειμήλια, και πολύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη μεταφέρονταν με κάρα και άλλα μέσα, σε πολλές από τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης και την Βενετία.

Ανάμεσα σε αυτά, ένα μοναδικό Ευαγγέλιο με την ψηφιδωτή απεικόνιση του Αρχάγγελου Μιχαήλ, κοσμεί έως σήμερα το θησαυροφυλάκιο του ναού του Αγίου Μάρκου στην Βενετία. Η κάρα επίσης του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, το δάχτυλο του Απ. Θωμά (που άγγιξε την Δεξιά του Χριστού) και ένα κυλινδρικό δοχείο με πολύτιμους λίθους που περιείχε το Αίμα του Χριστού, είναι μερικά ακόμη από τα χαμένα κειμήλια της Αγίας Σοφίας.

Στη συνέχεια η Πόλη θα ανακαταληφθεί το 1261 από τον Αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο. Ο ναός της Αγίας Σοφίας, εκτός από το γεγονός ότι για το διάστημα της Λατινικής Κυριαρχίας λειτουργούσε ως Ρωμαιοκαθολικός ναός παρουσίαζε επίσης, εκτεταμένες φθορές. Όπως ένας επισκέπτης από την Φλωρεντία έγραφε στις ταξιδιωτικές του σημειώσεις, « μόνο ο τρούλος του Χριστού παραμένει καθώς όλα βρίσκονται στα συντρίμμια..»

Κειμήλια στην Αγία Σοφία

Παρόλα αυτά η επισκευή των χαλασμένων τμημάτων του ναού θα αργήσει να έρθει. Μόλις το 1317 ο Αυτοκράτορας της Παλαιολόγειας Δυναστείας Ανδρόνικος Β΄, θα παραγγείλει 4 νέα αντιτειχίσματα τα οποία και θα τοποθετηθούν στα βόρεια και ανατολικά τμήματα του ναού. Και πάλι όμως, νέες ρωγμές στον τρούλο θα προκληθούν μετά τον σεισμό του Οκτώβρη του 1344. Ως το 1346, ο ναός της Αγίας Σοφίας θα αποτελείται μόνο από διαλυμένες κιονοστοιχίες και κατεστραμμένα ψηφιδωτά. Η Αγία Τράπεζα αποτελούμενη από χρυσό, κείτονταν πλέον διαλυμένη αφού κατακερματίστηκε και πωλήθηκε από τους Σταυροφόρους. Εκκλησιαστικά σκεύη όπως το Ευαγγέλιο και Άγια Ποτήρια ήταν ανύπαρκτα από το εσωτερικό του Ιερού.

Οι Αρμένιοι αρχιτέκτονες Astras και Peralta ανέλαβαν την ανοικοδόμηση του ναού, η οποία δεν ολοκληρώθηκε πριν το 1354. Σιγά σιγά, νέα κειμήλια αντί αυτών που είχαν κλαπεί άρχισαν να προστίθενται στην Αγία Σοφία, σύμφωνα με την μαρτυρία του Bertrandon de la Broquière, ο οποίος επισκέφτηκε τον ναό πριν την Άλωση: η Λόγχη που τρύπησε το Άχραντο Σώμα, η Θεία Κάνναβις, ο Σπόγγος με τον όξο που δόθηκε στον Χριστό κατά την διάρκεια της Σταύρωσης, ο Κάλαμος που βάσταζε ο Χριστός κατά την ώρα της Καταδίκης Του.

Όλα τα παραπάνω αποτελούν σύμβολα του Πάθους του Χριστού και εκθέτονταν τακτικά στο εσωτερικό του ναού (περισσότερα για τα κειμήλια στο « “Έκφρασις της Αγίας Σοφίας, ήτοι μελέτη συνθετική και αναλυτική υπό έποψιν αρχιτεκτονικήν, αρχαιολογικήν και ιστορικήν του πολυθρυλήτου τεμένους Κωνσταντινουπόλεως”», Ευγένιος Αντωνιάδης. βλ. Κειμήλια και Ιερά Σκεύη).

Η τελευταία Θεία Λειτουργία του 1453

29 Μαίου 1453. Η τελευταία μέρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Ύστερα από μια πολιορκία 2 μηνών -η οποία ξεκίνησε από την περίφημη Πύλη του Ρωμανού- τα πλήθη των κατακτητών Τούρκων (Οθωμανοί και Σελτζούκοι) εισερχόντουσαν στην ήδη αποδυναμωμένη, Βασιλεύουσα.

Όνειρο του Μωάμεθ του Πορθητή, από την παιδική του ηλικία ήταν να κατακτήσει την Πόλη. Ένα όνειρο το οποίο φαίνεται πως επρόκειτο να πραγματοποιηθεί, αφού η ίδια η Βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν μόνο ένα «φάντασμα», του ένδοξου παρελθόντος της. Για την αυτοκρατορία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, τα τελευταία χρόνια θεωρούνταν έσχατα· πράγμα που απέδειξε η απάντηση του αυτοκράτορα προς τον Πορθητή, λίγες μέρες πριν την οριστική επίθεση:

«…Αν είναι θέλημα Του η Πόλη να γίνει δική σου ποιος είναι αυτός που μπορεί να Του εναντιωθεί;» έγραφα ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄ ο επονομαζόμενος Δραγάτης. «Παρόλα αυτά σε απαλλάσσω από όλους τους όρκους και τις συνθήκες με μένα και, κλείνοντας τις Πύλες της χώρας μου, θα υπερασπιστώ τον λαό μου μέχρι της τελευταίας ρανίδος του αίματος μου…»

Ενωτικοί & Ανθενωτικοί

Λίγα έτη νωρίτερα, σε μια πολιτική περισσότερο κίνηση, πραγματοποιήθηκε η Ένωση των Εκκλησιών εντός του ναού της Αγίας Σοφίας όπως αυτή θεσπίστηκε στην Σύνοδο της Φλωρεντίας. Παρόντες ήταν ο Αυτοκράτορας και η αντιπροσωπεία του Πάπα. Ο Πατριάρχης Γεννάδιος Β΄ μια εξαίρετη και λόγια φυσιογνωμία της εποχής, είχε αποσυρθεί σε κάποιο μοναστήρι. Όταν του ζητήθηκε να παραστεί και αυτός στην ιστορική αυτή πράξη, εσιώπησε. Αντί απάντησης παρέδωσε ένα σημείωμα που έγραφε: «Γιατί εμπιστεύεστε περισσότερο την ζωή σας στους Ιταλούς αντί στον Θεό;»

Είναι αλήθεια πως σε εκείνες, τις τελευταίες ημέρες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, λίγοι επισκέπτονταν τους ναούς της Βασιλεύουσας. Οι περισσότεροι διχασμένοι μεταξύ Ενωτικών και Ανθενωτικών, διαδήλωναν στους δρόμους της πόλης. Ο Μέγας Δούκας Λουκάς Νοταράς, έφτασε στο σημείο να διακηρύξει πως προτιμούσε «το τουρμπάνι ενός Σουλτάνου παρά το καπέλο ενός Καρδινάλιου».

Προφητείες για την Αγία Σοφία

Όποια και να ήταν η απάντηση όλα έδειχναν πως αυτές ήταν οι τελευταίες μέρες -ή μάλλον ώρες- του Βυζαντίου. Οι προφητείες είχαν προβλέψει πως ο τελευταίος Χριστιανός Αυτοκράτορας θα ονομαζόταν Κωνσταντίνος όπως και ο πρώτος, Μέγας Κωνσταντίνος. Μια σειρά από φυσικούς και υπερφυσικούς οιωνούς φαίνονταν να το επιβεβαιώνουν αυτό. Πραγματοποιήθηκε μια ολική έκλειψη της Σελήνης, η οποία βύθισε 3 ώρες την Κωνσταντινούπολη σε αφύσικο σκοτάδι· μια εικόνα της Υπεραγίας Θεοτόκου ενώ λιτανεύονταν έπεσε από το ξύλινο θρονί της και όταν έγιναν απόπειρες να την σηκώσουν, αυτό φάνηκε αδύνατο: η εικόνα είχε γίνει βαριά σαν μολύβι. Επιπλέον μια παράξενη λάμψη κάλυπτε τον τρούλο της Αγίας Σοφίας, που διακρίνονταν αμφότερα στα στρατεύματα. Για τους αξιωματικούς του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ αυτό αποτελούσε ειδική εύνοια του Τριαδικού Θεού για την σωτηρία της Πόλης. Για τον Μωάμεθ τον Πορθητή και τον στρατό του όμως, σημείο του Αλλάχ.

Το τέλος του Βυζαντίου;

Στο σούρουπο της 28ης Μαίου του 1453 η τελευταία Θεία Λειτουργία εντός της Αγίας Σοφίας είχε ξεκινήσει. Γυναικόπαιδα και άμαχος πληθυσμός, που δεν συμμετείχε στην αντίσταση στα Θεοδοσιανά Τείχη της Πόλης κλειδαμπαρώθηκαν πίσω από τις τεράστιες πόρτες του ναού.

Περίπου στις 1 μετά τα μεσάνυχτα, ο Αυτοκράτορας του Βυζαντίου Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος έκανε την εμφάνιση του. Αφού μετάλαβε ένδακρυς «Σώμα και Αίμα Χριστού» εμψύχωσε με θερμά λόγια τον λαό. Λίγο αργότερα στο πεδίο της μάχης, φοβούμενος μην πέσει στα χέρια αλλοφύλων θα αναφωνήσει: «Δεν βρίσκεται κάποιος χριστιανός να μου κόψει την κεφαλή;» Εκεί θα αφήσει και την τελευταία του πνοή -τελικά από το ξίφος κάποιου Τούρκου- αφού αγωνίστηκε με αυταπάρνηση. Το σώμα του που δεν θα ανακαλυφτεί ποτέ θα δημιουργήσει για τις επόμενες γενιές τον μύθο του «Μαρμαρωμένου Βασιλιά» και την ελπίδα μιας δεύτερης αναβίωσης, του Βυζαντίου…

Από την άλλη η προσευχή γινόταν όλο και πιο έντονη εντός της Αγίας Σοφίας! Καθ’ όλη την νύχτα ο ναός γέμιζε όλο και περισσότερο με ανθρώπους, που ζητούσαν από τον Θεό να τους ενδυναμώσει σε αυτήν την τελευταία και πιο τραγική ώρα του Βυζαντίου.

Κάποτε, το ξημέρωμα της Τρίτης 29ης Μαίου του 1453 τα άσχημα μαντάτα έφτασαν και στο Καθολικό του ναού: τα τείχη διαρρήχθηκαν, η «Βασιλλίς των πόλεων» έπεσε, η «Πόλις Εάλω…!»

Αρκετά γρήγορα η εμπροσθοφυλακή του Τούρκικου στρατού με αρχηγό τον Μωάμεθ τον Πορθητή, εισήλθε στο εσωτερικό της Αγίας Σοφίας. Ακολούθησε μια ανεπανάληπτη σφαγή…Χιλιάδες γυναίκες σφαγιάστηκαν ενώ πολλά από τα παιδιά και τους νεαρούς άνδρες οδηγήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα. Ακόμη και οι ιερείς του ναού θανατώθηκαν, αφήνοντας την τελευταία και μοιραία Θεία Λειτουργία του 145 στην μέση…

Η Αγία Σοφία ως Τζαμί

Ο ναός της Αγίας Σοφίας σήμερα λειτουργεί ως Μουσείο. Δέχεται χιλιάδες επισκέπτες που θέλουν να θαυμάσουν την μοναδική αρχιτεκτονική, την βυζαντινή αγιογραφία και τεχνοτροπία της εκκλησίας, να εξερευνήσουν τους θρύλους της. Άλλοι, μελετητές της Οθωμανικής κουλτούρας, περιεργάζονται τους μιναρέδες, τα κεραμικά izlek και τους δίσκους Ισλαμικής καλλιγραφίας από την περίοδο που ο ναός λειτούργησε ως τζαμί.

Παρότι η Αγία Σοφία έχει αποκατασταθεί αρκετές φορές στις Βυζαντινές και Οθωμανικές περιόδους, η σημερινή της μορφή είναι βασικά, αυτή, της Ιουστινιανής περιόδου. Οι μόνες μεγάλες αλλαγές είναι τα περιτειχίσματα που τοποθετήθηκαν στα ανατολικά και δυτικά του κτιρίου και τα οποία είναι αόρατα στον επισκέπτη.

Όταν μετά την Άλωση του 1453 η Αγία Σοφία μας μετατράπηκε σε Τζαμί, προστέθηκαν στοιχεία που αλλοίωναν την αρχική ταυτότητα του κτιρίου, ως βυζαντινού ναού. Σήμερα, για τον επισκέπτη που θα εισέλθει στο μουσείο σήμερα, της Αγίας Σοφίας, πρέπει να γίνει μια σύντομα αναφορά στα νέα αυτά στοιχεία που εισήλθαν μετά το 1453.

Η Αγία Σοφία εσωτερικά

• Στην φωτογραφία που ακολουθεί απεικονίζεται η Αγία Σοφία μας. Περιμετρικά του κτιρίου οι 4 τεράστιες κολώνες αποτελούν μεταγενέστερο κτίσμα. Ονομάζονται μιναρέδες και τοποθετήθηκαν εκεί από διάφορους σουλτάνους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά τον 15ο αιώνα. Για την ιστορία να αναφέρουμε τους Μεχμέτ Β’, Μπεγιαζίτ Β’ και Μουράτ Γ’.

• Εντός του Καθολικού της Αγίας Σοφίας 8 ξύλινες, στρογγυλές πλάκες βρίσκονται κρεμασμένες στο ύψος του θόλου (φωτό). Οι πλάκες αυτές ονομάζονται «καλλιγραφικοί δίσκοι» και αναφέρονται σε ιερά ονόματα για το Ισλάμ (π.χ. προφήτης Μωάμεθ) και γνωστούς Χαλίφηδες. Ένα από τα μεταγενέστερα και πρόσθετα στοιχεία στο εσωτερικό του ναού.

• Ένα ακόμη ισλαμικό σύμβολο, το παράξενο «κουτί» με το όνομα mihrab «κοιτά» προς την Μέκκα της Αραβίας. Βρίσκεται στον τόπο που κάποτε βρισκόταν η Αγία Τράπεζα του ναού. Πως θα ήταν άραγε αν ζούσαμε σήμερα μια από τις Θείες λειτουργίες στο εσωτερικό της, όπως επί αυτοκράτορα Ιουστινιανού;

• Σύμφωνα με την παράδοση, ο Enrico Dandolo, ηγέτης (DOGE) της Βενετσιάνικης Σταυροφορίας και της κατάκτησης της Πόλης το 1204, θάφτηκε εντός της Αγίας Σοφίας. Τον 19ο αιώνα, μια ομάδα αποκατάστασης του κτιρίου από την Ιταλία, τοποθέτησε ένα κενοτάφιο με ανάλογη επιγραφή, κοντά στην υποτιθέμενη τοποθεσία.

• Δυο μεγάλα δοχεία εξαγνισμού από την Ελληνιστική περίοδο, εκτίθενται στον χώρο του ναού. Τα δοχεία αυτά είναι κατασκευασμένα από μάρμαρο, και έχουν τόπο προέλευσης την Πέργαμο. Εισήχθησαν στην Αγία Σοφία τον 16ο αιώνα, επί του Σουλτάνου Μουράτ Γ΄.

Εσωτερικός διάκοσμος και άλλα στοιχεία

Αρχικά, στα χρόνια της βασιλείας του Ιουστινιανού, η εσωτερική διακόσμηση του ναού αποτελούνταν από αφηρημένα σχέδια στους τοίχους και τα πατώματα, όπως τα ψηφιδωτά στις καμπύλες των θόλων. Από αυτά τα ψηφιδωτά, ένας μπορεί ακόμη να δει τους δύο αρχαγγέλους Γαβριήλ και Μιχαήλ στα αψιδώματα του Ιερού Βήματος. Βέβαια, παλαιότερα υπήρχαν και άλλες αγιογραφικές απεικονίσεις όπως επισήμανε και στο εγκώμιο του, ο Παύλος Silentiary. Στις γωνίες του γυναικωνίτη, εντοπίζονται ψηφιδωτές λεπτές πλάκες (opus sectile), οι οποίες παρουσιάζουν σχέδια και μοτίβα από λουλούδια και πουλιά σε κομμάτια λευκού μαρμάρου, με φόντο το μαύρο μάρμαρο. Σε επόμενα στάδια προστέθηκαν διακοσμητικές αναπαραστάσεις οι οποίες καταστράφηκαν κατά τα χρόνια της εικονομαχίας (726–843). Τα παρόντα ψηφιδωτά είναι από την περίοδο μετά την εικονομαχία.

Εκτός από τα ψηφιδωτά, τον εσωτερικό διάκοσμο αποτελούν μερικές ακόμη θρησκευτικές τοιχογραφίες, οι οποίες τοποθετήθηκαν στο δεύτερο μισό του 9ου αιώνα: μια εικόνα του Χριστού στον κυρίως θόλο· Ορθόδοξοι Άγιοι, προφήτες και Διδάσκαλοι της Εκκλησίας στα τύμπανα κάτω του θόλου· ιστορικές φιγούρες συνδεδεμένες με τον ναό της Αγίας Σοφίας, όπως ο Πατριάρχης Ιγνάτιος· μερικές σκηνές από τα Ευαγγέλια στον γυναικωνίτη.

Ο Αυτοκράτορας Βασίλειος Β’ επέτρεψε στους αγιογράφους της εποχής να σχεδιάσουν στο κάθε ένα από τα 4 λοφία του τρούλου, ένα τεράστιο εξαπτέρυγο Χερουβίμ. Αν και καλύφθηκε από τους Οθωμανούς κατακτητές με γύψο, το 2009 ένα από αυτά εντοπίστηκε και αποκαταστάθηκε πλήρως.

Αίθριο & Κύρια είσοδος

Την εποχή των μεγάλων αυτοκρατόρων, όπως του Θεοδοσίου και του Ιουστινιανού, η είσοδος για την Αγία Σοφία βρισκόταν στο δυτικό άκρο, στο τέλος μια επιμήκης στοάς. Στο προαύλιο χώρο, κατά μήκος της λιθόστρωτης αυλής υπήρχε μια μαρμάρινη κρήνη, γνωστή ως «κομψή φιάλη». Αυτή κοσμούταν από την εγχάρακτη καρκινική επιγραφή «ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ».

Η τωρινή είσοδος της βρίσκεται στη νότια πλευρά του κτιρίου, ενώ αρχαιολογικά κατάλοιπα της Θεοδοσιανής Εκκλησίας κοσμούν τον χώρο.

Μεγάλη ή Ωραία Πύλη

Η Ωραία Πύλη (μια υπέροχη μπρούντζινη Πύλη του 2ου αιώνα π.Χ.) χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον Αυτοκράτορα και την συνοδεία του. Περιλαμβάνει σπάνιες διακοσμήσεις με γεωμετρικά σχήματα και φυτά. Ενσωματώθηκε στο κτίριο από τον Αυτοκράτορα Θεόφιλο το 838, στην νότια έξοδο του έσω νάρθηκα.

Το παραπόρτι που βρίσκεται στα αριστερά της «Ωραίας Πύλης», οδηγεί στα ερείπια ενός Βαπτιστηρίου του 6ου αιώνα. Τον 17ο αιώνα το Βαπτιστήριο μετατράπηκε σε τύμβο για Σουλτάνους της εποχής. Παρόλα αυτά η τεράστια πέτρινη λεκάνη στον προαύλιο χώρο, είναι από την αρχική Κολυμβήθρα.

Γυναικωνίτης ή Εξώστης της Αυτοκράτειρας

Ο γυναικωνίτης ο οποίος χρησιμοποιούταν αποκλειστικά από την Αυτοκράτειρα και Κυρίες της Αυλής, βρίσκεται στο κέντρο της Αγίας Σοφίας. Από κει, η Αυτοκράτειρα με την συνοδεία της μπορούσε να παρακολουθήσει κάτω την Θεία Λειτουργία, η οποία λάμβανε χώρα στο Καθολικό. Ένα στρογγυλό πράσινο μάρμαρο σηματοδοτεί έως σήμερα την θέση του θρόνου. Αποτελείται από κολόνες στο πράσινο πορφυρό, βγαλμένες από τα λατομεία της Θεσσαλίας.

Στο εσωτερικό κιγκλίδωμα του βόρειου εξώστη βρίσκουμε και την παρακάτω επιγραφή: «Τόπος της πιο ευγενούς Πατρικίας, Θεοδώρας».

Κολόνα των Ευχών

Στα βορειοδυτικά του κτιρίου, υπάρχει μια κολόνα με μια οπή στο μέσον της, καλυμμένη με χάλκινες πλάκες. Η κολόνα αυτή είναι γνωστή με διάφορα ονόματα: η κολόνα των ευχών, ιδρωρροούσα κολόνα ή και δακρυρροούσα κολόνα. Κάποιοι λένε πως η ιδιότητα αυτή, είναι το αποτέλεσμα των υπόγειων τούνελ που προαναφέραμε. Άλλη λένεΛέγεται, πως η κολόνα αυτή είναι υγρή όταν αγγίζεται και μάλιστα έχει ιαματική χάρη. Την ιδιότητα αυτή απέκτησε, σύμφωνα με μια παράδοση, όταν εμφανίστηκε δίπλα της ο Άγιος Γρηγόριος ο Θαυματουργός το 1200, και την ευλόγησε.

Μαρμάρινη Θύρα

Η Μαρμάρινη Θύρα εντός της Αγίας Σοφίας, εντοπίζεται στον γυναικωνίτη του νοτίου τμήματος. Χρησιμοποιούνταν από αρχιερείς και άλλους συμμετέχοντες στις Εκκλησιαστικές Συνόδους, οι οποίοι εισερχόντουσαν στην αίθουσα μέσω αυτής της πόρτας. Η παράδοση λέει πως η κάθε πλευρά της θύρας είναι συμβολική, και ότι η μια πλευρά αναπαριστά τον Παράδεισο ενώ η άλλη την Κόλαση. Η πλάκα του ημιδιαφανή μαρμάρου πάνω από την είσοδο προέρχεται από την Φρυγία.

Η Αυτοκρατορική Πύλη

Η Βασιλική Πύλη χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τον Αυτοκράτορα και την φρουρά του. Είναι η μεγαλύτερη πόρτα στην Αγία Σοφία και χρονολογείται από τον 6ο αιώνα. Είναι περίπου 7 μέτρα σε μήκος και παραδόσεις από τα χρόνια της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας, αναφέρουν πως ήταν κατασκευασμένη με ξύλο από την Κιβωτό του Νώε.

Όπως σημειώνει και ο Κωνσταντίνος Ζ’ ο Πορφυρογέννητος στο βιβλίο του Book of Ceremonies, υπήρχε συγκεκριμένη Τυπική Διάταξη, για την είσοδο του Αυτοκράτορα στο ναό. Σύμφωνα με αυτό «…ο Αυτοκράτορας αφαιρεί το στέμμα του, ασπάζεται το Ευαγγέλιο που βαστάζεται από τον Αρχιδιάκονο και παίρνει την ευχή του Πατριάρχη. Βαστάζοντας τα κεριά και κάνοντας τρεις μετάνοιες, εισέρχεται στην εκκλησία αφού διαβάσει μια ειδική ευχή ο Πατριάρχης».

Η μετάβαση από την Βασιλική Πύλη στο Κυρίως Καθολικό συνοδεύεται από κοιλότητες κατά μήκος του λιθόστρωτου. Στο σημείο αυτό, σύμφωνα με το Τυπικό της Βυζαντινής Αυλής, στεκόντουσαν οι Αρχιθαλαμηπόλοι της Αυλής (πραιπόσιτοι).