Παναγία Μυρτιδιώτισσα, η Ευλογία και το Θαύμα όλων των Κυθήρων!
Τα Κύθηρα, ένα νησί μεταξύ Πελοποννήσου και Κρήτης είναι διάσημο για την πνευματική του κληρονομιά. Προσκυνητάρια σε απάνεμα μέρη, μικρά εικονοστάσια σε σπηλιές και γραφικές εκκλησίες φανερώνουν την θρησκευτική παράδοση των ντόπιων. Σε αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο και η σχέση των ντόπιων με την Παναγία, η οποία εδώ και αιώνες σαν φρουρός προστατεύει το νησί και τους κατοίκους του.
Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας φυλάσσεται στην Ιερά Μονή Μυρτιδίων στα Κύθηρα, και αποτελεί το σημαντικότερο κειμήλιο του νησιού.
Ιστορικό της εικόνας
Η κοιλάδα, στην οποία βρίσκεται σήμερα το μοναστήρι, ήταν κατάφυτο από πλατάνια και κάθε είδους βλάστησης. Το αρωματικό φυτό, μυρτιά, κάλυπτε όπως και σήμερα ολόκληρη την περιοχή. Αποτελούσε λοιπόν ιδανικό τόπο βοσκής για αυτό και πολλοί βοσκοί τον επισκέπτονταν μαζί με τα κοπάδια τους…
Ένας από αυτούς τους βοσκούς είχε την ιδιαίτερη εύνοια να ανακαλύψει την εικόνα της Παναγίας.Ψάχνοντας ανάμεσα στις μυρτιές, ανακάλυψε την εικόνα που φέρει σήμερα το όνομα Μυρτιδιώτισα, λόγω της θέσεως της. Ο συναξαριστής της εκκλησίας μας μνημονεύει το γεγονός στις 24 Σεπτεμβρίου το οποίο χρονολογικά, τοποθετείται στον 13ο αιώνα.
Η αρχική προέλευση της εικόνας είναι άγνωστη. Άλλοι λένε πως κρύφτηκε εκεί για να διαφυλαχτεί από επιδρομές των πειρατών. Άλλοι πως τοποθετήθηκε εκεί από έναν ευλαβή χριστιανό που αγαπούσε να προσεύχεται στην ησυχία. Το σίγουρο είναι πως στο σημείο (το οποίο είναι σήμερα γνωστό ως “Μυρτιδιά”) αργότερα ο βοσκός έχτισε ένα παρεκκλήσι. Αγωνίστηκε εκεί τον “καλό αγώνα και μετά τον θάνατο του τον διαδέχτηκε ο μοναχός Λεόντιος. Αυτός, με την βοήθεια ευλαβών προσκυνητών και με πολύ προσωπικό κόπο επέκτεινε το μικρό παρεκκλήσι.
Αυτή ήταν η απαρχή της μονής της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας η οποία συμπληρώθηκε με δυο ακόμη παρεκκλήσια: αυτό, του προστάτη Αγίου των Κυθήρων Άγιο Θεόδωρο και της “Ζωοδόχου Πηγής”. Και τα δύο αυτά παρεκκλήσια έπαψαν να χρησιμοποιούνται όταν ολοκληρώθηκε ο κυρίως ναός, με την τελευταία τους αναφορά να εντοπίζεται σε μια απογραφή του 1825. Το κεντρικό αρχικό παρεκκλήσι διατηρείται έως τις ημέρες μας κάτω από τον κυρίως ναό, και είναι γνωστό ως “Εύρεσις”.
Στο παρεκκλήσι αυτό φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα από τις 21 Νοεμβρίου έως την πρώτη εβδομάδα της Σαρακοστής. Το υπόλοιπο έτος η εικόνα τοποθετείται στο μεγαλοπρεπές μαρμάρινο θρόνο στη νεώτερη εκκλησία, που βρίσκεται από πάνω. Πολλά από τα οικοδομήματα της μονής, όπως και αυτή η εκκλησία, χτίστηκε χάρη στο όραμα και την προσπάθεια του ηγουμένου Αγαθαγγέλου Καλλιγερού (βλ. παρακάτω).
Η Παναγία Μυρτιδιώτισσα στη Χώρα
Ένα τέτοιο κειμήλιο φυλασσόταν με ιδιαίτερη ευλάβεια από τους Κυθήριους, όπως ήταν φυσικό. Οι μαζικές επιδρομές πειρατών στο νησί ενέτειναν την ανάγκη φύλαξης της εικόνας σε ένα ιδιαίτερο χώρο, όπου θα μπορούσε να φυλασσόταν καλύτερα και παράλληλα να λατρευόταν. Η τοποθεσία που επιλέχτηκε ήταν το Φρούριο των Κυθήρων το οποίο βρίσκεται σε περίοπτη θέση του νησιού.
Εκεί η εικόνα θα παραμείνει για αρκετούς αιώνες. Μέχρι την ημέρα που ένας άνδρας γεμάτος ένθεο ζήλο, ο ηγούμενος Καλλιγερός (1841-1857), θα αναφερθεί σε αυτήν σε κήρυγμα του στον Καθεδρικό ναό του Τιμίου Σταυρού, στη Χώρα. Θα ανακοινώσει επίσης τα σχέδια του για την ανέγερση μιας νέας μονής.
Πραγματικά ο πόθος του ήταν καταλυτικός ώστε να σχηματιστεί άμεσα μια επιτροπή συγκέντρωσης κεφαλαίων και η εικόνα να επιστραφεί στη Μυρτιδιά.
Ο Ναός της Μυρτιδιώτισσας
Παρ’ όλη την σπουδαιότητα του ναού ως χώρος που φυλάσσεται η θαυματουργή Παναγία Μυρτιδιώτισσα, λίγα ιστορικά στοιχεία έχουν απομείνει έως τις ημέρες μας που να μας πληροφορούν για τις φάσεις κατασκευής του οικοδομήματος. Έρευνες στο αρχείο του νησιού ή ακόμη και σε αυτήν την Μητρόπολη δεν κατάφεραν να φέρουν στο φως κάποιο έγγραφο που να αναφέρεται στην ιστορία του. Λιγοστά στοιχεία και πάνω από όλα η παράδοση, αναφέρουν πως ο περικαλλής αυτός ναός ξεκίνησε το 1851 και ολοκληρώθηκε το 1855.
Ο ηγούμενος της Μονής, Αγαθάγγελος Καλλιγέρος έκανε το παν για να φέρει μια ριζική αλλαγή στο εσωτερικό του ναού. Μια από τις πρώτες του ενέργειες ήταν να μεταβεί στην Αθήνα, όπου συναντήθηκε με τον εμποροκτηματία Νικήτα Τζάννη. Αυτός, του υποσχέθηκε τα απαραίτητα χρήματα που απαιτούνταν για το μαρμάρινο θρόνο της εικόνας και του τέμπλου. Στη συνέχεια αναζητώντας έναν έμπειρο γλύπτη ο Καλλίγερος συνάντησε τον γνωστό καλλιτέχνη της Τήνου Ιάκωβο Βαρούτη. Εκεί βρήκε ένα εντυπωσιακό μαρμάρινο τέμπλο το οποίο ετοιμαζόταν προς αποστολή στην εκκλησία του Ευαγγελισμού, στο Κάιρο. Ο Ηγούμενος Αγαθάγγελος εντυπωσιάστηκε τόσο, που τελικά έπεισε τον γλύπτη να το στείλει στα Κύθηρα και να διακοσμήσει την όμορφη εκκλησία της Μυρτιδιάς.
Πολλές από τις εικόνες που διακοσμούν τον ναό και το τέμπλο, ζωγραφίστηκαν στα Κύθηρα από τον Ιωάννη Σταές το 1861-63.
Στη συνέχεια η συγκέντρωση συνεισφορών επέτρεψε την κατασκευή νέων μοναστικών κελλιών. Κατόπιν προστέθηκε ένας διώροφους ξενώνας και μια μεγάλη αποθηκευτική δεξαμενή το 1866, με δωρεά του Δημητρίου και Νικολάου Ανδρονίκου. Μέχρι το 1888 χτίστηκε ένα υπέροχο καμπαναριό από πωρόλιθο με την συνδρομή του τεχνίτη Νικόλαου Φατσέα (γνωστού ως Φουριάρη). Το ύψος του ανέρχεται στα 26 μ.
Στο χώρο λειτουργεί επίσης ένα μουσείο με εικόνες και μια βιβλιοθήκη.
Ο ηγούμενος Αγαθάγγελος Καλλίγερος
Θα είναι καλό να αναφερθούν και μερικά βιογραφικά στοιχεία για τον μεγάλο αυτό άνδρα, του οποίου η παρουσία έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην ανέγερση της νέας Μονής Παναγίας Μυρτιδιώτισσας.
Το πρώτο έγγραφο που αναφέρεται στον ηγούμενο Αγαθάγγελο εντοπίζεται στο αρχείο της Μυρτιδιώτισσας. Με ημερομηνία τις 4 Μαρτίου του 1839 και με την υπογραφή του Μητροπολίτου Κερκύρας Χρύσανθου, αναφέρεται η μεταφορά του Πρεσβυτέρου Αγαθάγγελου Καλλιγερή στα Κύθηρα.
Ο Αγαθάγγελος γεννήθηκε το 1799. Σπούδασε στο σεμινάριο της Ιονικής Ακαδημίας της Κέρκυρας όπου λίγο αργότερα χειροτονήθηκε ιερέας και υπηρέτησε την Ακαδημία. Το 1839 του χορηγήθηκε το δικαίωμα να επεμβαίνει στις υποθέσεις του μοναστηριού της Μυρτιδιάς. Την ίδια κιόλας χρονιά, στις 9 Ιουλίου του 1839, ο Αγαθάγγελος εγκαταστάθηκε επισήμως ως ηγούμενος στη μονή Μυρτιδιάς.
Η πρώτη του ανησυχία ήταν να ζητήσει και να εξασφαλίσει την επιστροφή της θαυματουργής εικόνας στο μοναστήρι, καθώς κρατούνταν στην εκκλησία της Χώρας. Το 1841, το Ιόνιο Ανώτατο Σώμα ενέκρινε το αίτημα του μαζί με ένα ψήφισμα για την λιτανεία της ιερής εικόνας στις πόλεις των Κυθήρων.
Ο ηγούμενος Αγαθάγγελος Καλλιγερός πέθανε στο μοναστήρι που έχτισε το 1895 στην ηλικία των ενενήντα έξι ετών. Θάφτηκε στο χώρο της εκκλησίας ως κτήτορας και το 1923 η Επιτροπή της Μονής έκτισε ένα μνημείο προς τιμήν του.
Επένδυση της εικόνας
Η εικόνα της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας είναι αρκετά μικρότερη από τις διαστάσεις που γνωρίζουμε σήμερα. Αυτό οφείλεται στον καλλιτέχνη Νικόλαο Σπιθάκη ο οποίος το 1837, τοποθέτησε την εικόνα σε ένα ξύλινο πλαίσιο. Αυτό την έκανε να φαίνεται μεγαλύτερη σε όγκο, χαρίζοντας της την επιβλητικότητα που γνωρίζουμε σήμερα.
Το χρυσό επίσης “πουκάμισο” της Παναγίας καλύπτεται από λογιών λογιών πολύτιμους λίθους. Διαμάντια, χρυσές αλυσίδες και διάφορα τάματα στολίζουν την πρόσοψη της εικόνας. Στο κάτω μέρος του χρυσού απεικονίζονται τρία από τα πιο γνωστά θαύματα της Μυρτιδιώτισσας. Αυτά είναι η ανακάλυψη της εικόνας, η θεραπεία του παράλυτου Θεόδωρου Κουμπριανού και η διάσωση του φρουρίου της πόλεως των Κυθήρων από τους κεραυνούς το 1829.
Η Λιτανεία στα Κύθηρα
Την αγάπη και τιμή που έχουν στην προστάτιδα τους, την Παναγία Μυρτιδιώτισσα, οι Κυθηριώτες την αποδίδουν με μια λιτανεία που πραγματοποιείται κάθε πρώτη Κυριακή της Σαρακοστής. Την περίοδο εκείνη η θαυματουργή εικόνα λιτανεύεται από χωριό σε χωριό και από πόλη σε πόλη, κάνοντας έτσι ένα κύκλο 15 ημερών μέχρι και την επιστροφή της στο μοναστήρι.
Η πρώτη μνεία της λιτανείας εντοπίζεται σε επίσημο έγγραφο του Επισκόπου Κυθήρων Νεοφύτου Λεβούνη, με ημερομηνία το 1750. Παρόλα αυτά, το 1841, μια νέα απόφαση του Συμβουλίου του νησιού αυξάνει την διάρκεια της λιτανείας σε 7 ημέρες ώστε η εικόνα «να περιέλθει διάφορα… χωρία προς ευλογίαν των κατοίκων».
Σήμερα, η λιτάνευση της εικόνας λαμβάνει χώρα την περίοδο του Πάσχα και διαρκεί τουλάχιστον για ένα δεκαπενθήμερο. Μια μικρή λιτανεία πραγματοποιείται και στις 24 Σεπτεμβρίου, ημέρα που αποτελεί επίσημη γιορτή της Μυρτιδιώτισσας. Αμέσως μετά την πανηγυρική Θεία Λειτουργία πραγματοποιείται περιφορά της εικόνας στο χώρο περιμετρικά της μονής.
Η Παναγία Μυρτιδιώτισσα στην υμνογραφία
Διάφορα στοιχεία σχετικά με την ιστορία της Μονής, των θαυμάτων καθώς και της βαθμιαίας επέκτασης της λιτανείας, βρίσκουμε στα φυλλάδια που έχουν γραφτεί ανά τα χρόνια. Τέτοια έργα περιλαμβάνουν ειδικά γραμμένους ύμνους προς τιμή της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας. Το πρώτο έργο γράφτηκε το 1640 από τον τότε Επίσκοπο των Κυθήρων, Σωφρόνιο Πάγκαλο. Στη συνέχεια δημοσιεύθηκε στη Βενετία το 1744 από τον κο Ιωάννη Καλούτση.
Καθώς αυτή η πρώτη εργασία εξαντλήθηκε γρήγορα, μια δεύτερη έκδοση έγινε το 1811 από τον Εμμανουήλ Γεωργίου στην Κωνσταντινούπολη. H έκδοση αυτή πραγματοποιήθηκε με την ευλογία της Αυτού Αγιότητος Οικουμενικού Πατριάρχη, Ιερεμία. Όταν εξαντλήθηκε και η δεύτερη έκδοση, εκδόθηκε ένα τρίτο έργο στη Σμύρνη το 1847 με χρήματα της Κυπριακής κοινότητας.
Η έκτη έκδοση εκδόθηκε στον Πειραιά το 1902 από τον Ηγούμενο της Μονής Μυρτιδιώτισσας στη Χίο, τον Χριστόφορο Σερεμέλη. Μια έβδομη έκδοση ξαναγράφτηκε και τυπώθηκε από τον Επίσκοπο Κυθήρων, Ευθύμιο Καβαθά. Η όγδοη αναθεωρημένη έκδοση του Σοφοκλή Κάλουτση δημοσιεύθηκε το 1953 με την επίσημη έγκριση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας. Η μοναδικότητα αυτού του τελευταίου έργου, συνδυάζει άριστα την παράδοση της Ορθόδοξης μας εκκλησίας με τα λαογραφικά στοιχεία της πίστης των Κυθηρίων, ανά τα χρόνια.
Παναγία Μυρτιδιώτισσα, η θαυματουργή
Η παρρησία της θαυματουργού αυτής εικόνας προς τον Θεό είναι μεγάλη. Για αυτό και κατά καιρούς έχουνε συμβεί θαύματα τα οποία έχουν καταγραφεί σε διάφορα έγγραφα αλλά και στις καρδιές των τοπικών κατοίκων. Είναι σημαντικό να πούμε δυο λόγια για αυτά.
Η θεραπεία του παραλύτου
Ο Θεόδωρος Κουμπριανός ήταν συγγενής του βοσκού που αρχικά ανακάλυψε την εικόνα.
Ο ίδιος, υπέφερε από παραλυσία όμως ποτέ δεν ξεχνούσε την Χάρη της. Για αυτό και κάθε χρόνο στις 24 Σεπτεμβρίου, ημέρα που τιμάται η εύρεση της εικόνας, έστελνε τους συγγενείς του να συμμετέχουν στην Θεία Λειτουργία και να ανάψουν και ένα κερί για αυτόν.
Μια χρονιά παρακάλεσε πολύ και τον μετέφεραν στο κυρίως Καθολικό. Η ώρα ήταν περασμένη, όταν από την θάλασσα ακούστηκε ένα δυνατό βουητό. Μια γυναικά με πανικό άρχισε να φωνάζει πως πειρατές επιτίθενται στην εκκλησία, προκαλώντας έτσι σε λίγα λεπτά την ερήμωση της. Και στο μέσο του ναού, ο Θεόδωρος, μόνος και αβοήθητος άρχιζε να εκλιπαρεί το Θεό, μιας και δεν μπορούσε να κινηθεί…
Ξαφνικά. όπως ο άλλοτε παράλυτος του Ευαγγελίου “παίρνει το κρεββάτι του” και αρχίζει να βαδίζει προς την έξοδο της Εκκλησίας. Εκεί, οι συγγενείς του μη μπορώντας να πιστέψουν το μεγάλο αυτό θαύμα βγήκαν από τις κρυψώνες τους.
Οι πειρατές φυσικά πουθενά! Όλοι κατάλαβαν πως ήταν σχέδιο της Θείας Οικονομίας για να μείνει μόνος του ο παράλυτος με την εικόνα. Και από τότε, ο Θεόδωρος με όλη την οικογένεια του πανηγύριζαν με ιδιαίτερη λαμπρότητα την μνήμη της Μυρτιδιώτισσας.
Η διάσωση του Φρουρίου της Χώρας
Στις 21 Ιανουαρίου του 1829, το κειμήλιο της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας φυλάσσονταν ακόμη στην πρωτεύουσα των Κυθήρων, τη Χώρα. Εκεί, ένα βράδυ η θεομηνία ήταν πρωτοφανής για το νησί των Κυθήρων. Δυνατοί κεραυνοί και βροχές ήταν τα κύρια στοιχεία του καιρού…
Ξαφνικά, δυο δυνατοί κεραυνοί χτυπούν το κτίριο: ο ένας χτυπάει το κοντάρι της σημαίας και ο άλλος σπάει ένα μεγάλο τμήμα του τοίχου…Από την ένταση του κεραυνού, δυο μεγάλα βαρέλια με πυρίτιδα αναποδογυρίστηκαν σκορπίζοντας όλο το εκρηκτικό υλικό στο χώρο.
Η καταστροφή ήταν σίγουρη για το κτίριο. Ο φρουρός αμέσως επικαλέστηκε την Θεία βοήθεια και από το πουθενά, είδε μια λευκοντυμένη γυναίκα στο χώρο! Δεν ήταν άλλη από την Παναγία Μυρτιδιώτισσα που επέπληξε τους κεραυνούς και ο ένας μετά τον άλλο, κατευθύνονταν πια στη θάλασσα…
Την άγρια βοή των ανέμων και τους κεραυνούς αντικατέστησε η ηρεμία. Νωρίς το πρωί όλοι απέδωσαν την πρέπουσα τιμή στην προστάτιδα τους, με μια λιτανεία που πραγματοποιήθηκε στην πόλη. Όταν αργότερα η εικόνα μεταφέρθηκε στο σημερινό ναό της Μυρτιδιάς, ο αγιογράφος Στέφανος Στάης αγιογράφησε ένα πιστό αντίγραφο της εικόνας το 1844. Σήμερα φυλάσσεται στο χώρο και είναι προσβάσιμο στο καθένα.
Πράγματι, άπειρα τα θαύματα της Παναγίας μας!
Η Μυρτιδιώτισσα σε όλη την Ελλάδα
Εκτός από τα Κύθηρα, η Παναγία η Μυρτιδιώτισσα τιμάται ευρέως σε όλη την Ελλάδα. Για παράδειγμα ένα από τα πιο όμορφα και γραφικά ξωκκλήσια των Κυκλάδων είναι η Παναγία Μυρτιδιώτισσα στη Νάξο. Επίσης ναός της Μυρτιδιώτισσας συναντάται στον Άλιμο, στην Ηλιούπολη, τον Πειραιά, στο Ηράκλειο και την Μονή Παλιανής.
