Η Μονή του Βαλαάμ ιδρύθηκε τον καιρό που ο Άγιος Απόστολος Ανδρέας μετέβη στον Βορρά για να κηρύξει το Ευαγγέλιο. Σύμφωνα με την παράδοση, αμέσως μετά την ιεραποστολική του δράση έφτιαξε ένα πέτρινο σταυρό τον οποίο τοποθέτησε στα βουνά του Βαλαάμ.
Περίπου εννέα αιώνες αργότερα δύο νέοι ασκητές θα εμφανιστούν στην περιοχή: ο Σέργιος και ο Γερμανός. Εκεί, θα εγκατασταθούν σε ένα από τα βραχώδη νησιά της περιοχής και θα ιδρύσουν μοναστήρι. Για την ζωή των δυο ασκητών, λίγες πληροφορίες διασώζονται στις ημέρες μας. Η σημαντικότερη ίσως, είναι πως τον 12ο αιώνα τα άφθαρτα λείψανα τους βρέθηκαν κρυμμένα σε ένα βράχο -σημείο μέγα πως η ζωή τους ήταν ευάρεστη στο Θεό. Στη κορυφή αυτού του βράχου ιδρύθηκε η ιστορική μονή Βαλαάμ, της οποίας την ιστορία περιγράφουμε αμέσως.
Η ίδρυση της Μονής Βαλάαμ
Το όνομα Βαλαάμ σημαίνει “ψηλό βουνό” στα Φινλανδικά. Οι μοναχοί πάντοτε συνέδεαν με ευλάβεια το όνομα της μονής, με αυτό του βιβλικού προφήτη Βαλάαμ. Παρ’ όλα αυτά το όνομα φαίνεται να προέρχεται από την ονομασία του παγανιστικού θεού Βαάλ, που λατρευόταν στην περιοχή πριν την έλευση του Αποστόλου Ανδρέου. Όπως και να ‘χει, το απομονωμένο και γραφικό στοιχείο του τόπου, οδήγησαν στην περιοχή πολλούς νεαρούς άνδρες, οι οποίοι ήθελαν να ζήσουν την “κατά Θεόν ησυχία”.
Έτσι, στην πορεία των αιώνων η μικρή μονή εξελίχθηκε σε ένα μεγάλο μοναστικό συγκρότημα. Εκκλησίες, παρεκκλήσια, σπίτια, κελιά και πολλοί δρόμοι κατασκευάστηκαν. Χάριν της αίγλης και της δόξας που έλαβε, η μονή του Βαλαάμ έμεινε γνωστή ως ο “Άθως του Βορρά” -ένα προσωνύμιο που την συνοδεύει έως τις ημέρες μας…
Η Λίμνη Λαντόγκα στη Ρωσία
Η νήσος Βαλαάμ είναι το μεγαλύτερο από τα νησία της Λίμνης Λαντόγκα, που βρίσκονται στο βόρειο τμήμα της. Φυσικοί κόλποι και πορθοί σχηματίζονται πέριξ των νησιών, που προσφέρουν καταφύγιο στα πλοία από την μανία των κυμάτων. Στα πεντακάθαρα νερά της λίμνης αντικατοπτρίζονται τα πλούσια δάση και οι τρούλοι από τις επιβλητικές μονές.
Όπως αναφέρει και ο ωκεανογράφος A.P. Andreeva, η καταπληκτική φύση του Βαλαάμ “δεν μπορεί να βρεθεί πουθενά στην Ευρώπη: αρκετά μεγάλα βράχια εκτείνονται σε ύψη και βάθη, νησιά, ακρωτήρια, κόλποι … Στενά και λίμνες βρίσκονται ανάμεσα σε πυκνή βλάστηση, με τα πετρώματα γρανίτη να αντανακλούν τα πάντα πάνω στις γαλάζιες επιφάνειες τους…Το λεπτό πευκοδάσος συμπληρώνει τη συνολική εικόνα δίνοντάς του μια εκπληκτική, καταπληκτική θέα…”
Σε ολόκληρο το αρχιπέλαγος βρίσκονται περισσότερα από 500 νησιά, με το μεγαλύτερο να είναι αυτό του Βαλαάμ (9,5 χλμ μήκος). Η θέα που προσφέρει είναι μοναδική μιας και ανυψώνεται στα 60 μέτρα, πάνω από το επίπεδο της λίμνης. Εκεί ξεκινά τον 14ο αιώνα και η αυθεντική ιστορία της Μονής Βαλαάμ, με την ακριβή ημερομηνία ίδρυσής της να βρίσκεται μεταξύ του 1389 και 1393. Για τον υπολογισμό της χρησιμοποιήθηκαν διάφορες πηγές, συμπεριλαμβανομένης και της «Ιστορίας της Μονής του Βαλαάμ»· ενός χειρόγραφου του δέκατου έκτου αιώνα που βρέθηκε στην μονή.
Η μονή Βαλαάμ τον 15ο-16ο αιώνα.
Στις αρχές του 15ου αιώνα, η οικονομική ευημερία και η πνευματική άνθιση ήταν έκδηλες στην μονή. Διακριτικοί πατέρες με ιεραποστολική δράση και Άγιοι, όπως ο Αλέξανδρος Svirsky και ο μαθητής του Αθανάσιος έκαναν την εμφάνιση τους στο νησί. Η μονή του Βαλάαμ έλαβε τον τίτλο μιας “ειλικρινής και μεγάλης Λαύρας” μιας και στις αρχές του 16ου αιώνα, έφτασε στο σημείο να φιλοξενεί 600 μοναχούς.
Τα διακονήματα με τα οποία απασχολούνταν την περίοδο εκείνη οι μοναχοί ήταν τα συνήθη: αγιογραφία, κηροποιία, χαρακτική σε ξύλο. Αργότερα ένα φωτογραφικό στούντιο και ο εκδοτικός της οίκος, θα την κάνουν διάσημη σε όλη την Ευρώπη. Επιφανείς πρόσωπα, με σημαντική θέση στο πολιτικό και πολιτιστικό παρασκήνιο της Ρωσίας επισκέπτονταν συχνά το μοναστήρι του Βαλαάμ.Οι τσάροι Αλέξανδρος Α’ και Αλέξανδρος Β’ ήταν μέσα στους πιο διάσημους προσκυνητές της μονής. Στο Βαλαάμ μετέβαινε επίσης και ο μουσικοσυνθέτης Πιοτρ Ιλίτς Τσαϊκόφσκι και πολλοί άλλοι Ρώσοι ποιητές. Ειδικότερα τα τελευταία χρόνια, ένα βίντεο του Ρώσου πρωθυπουργού Βλαδιμίρ Πούτιν που προσκυνά τα λείψανα των Αγίων Σεργίου και Γερμανού, μπορεί να βρεθεί παντού.
Η εικόνα της Παναγίας του Βαλαάμ
Η θαυματουργή Παναγία του Βαλαάμ αγιογραφήθηκε από τον πατέρα Αλύπιο, ιερομόναχο της μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Βαλαάμ, το 1878.
Αρχικά η εικόνα ήταν να τοποθετηθεί στην Εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Παρ’ όλα αυτά αυτό δεν συνέβη ποτέ και η εικόνα με τον καιρό ξεχάστηκε. Το 1897 ανακαλύφθηκε ξανά, όταν με μια σειρά εμφανίσεων της Παναγίας σε μια ηλικιωμένη γυναίκα με σοβαρή ρευματοειδή αρθρίτιδα, τη Ναταλία Αντρέγιεφνα Αντρέγιεβα, θεραπεύτηκε από την ασθένειά της.
Παρ’ όλα αυτά δεν είχε έρθει ακόμα η ώρα της Παναγίας του Βαλαάμ ώστε να απολαύσει της πρεπούσης τιμής.
Aμέσως μετά την εκδήλωση του Ψυχρού Πολέμου, η μονή του Βαλάαμ καταλήφθηκε από τις ένοπλες δυνάμεις της Σοβιετικής Ένωσης. Έτσι το 1939, περίπου 190 μοναχοί από τη μονή Βαλαάμ στα Καρέλια, απομονωθήκαν από τη μονή της μετανοίας τους σε μια ομάδα νησιών στη λίμνη Λαντόγκα, στην επαρχία Viipuri (σημερινό Βύμποργκ). Μετά από την προσωρινή κατοικία τους οι μοναχοί αποφάσισαν μεταβούν στο Heinävesi, στην ανατολική Φινλανδία. Η επιλογή τους ήταν ένα σπίτι της περιοχής όπου με μεγάλη έκπληξη, είδαν μια εικόνα του Αγίου Σεργίου και Γερμανού του Βαλαάμ, ιδρυτές της μονής Βαλαάμ τον 12ο αιώνα.
Για τους μοναχούς αυτό ήταν ένα σημάδι από τον Θεό. Στο σημείο εκείνο δημιουργήθηκε μονή, η γνωστή μας σήμερα Μονή του Νέου Βαλαάμ. Αποτελεί το μοναδικό μοναστήρι της Φινλανδικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και τον τόπο όπου στεγάζει σήμερα, την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας.
Η θαυματουργή εικόνα της Μητέρας του Θεού του Βαλαάμ, είναι φτιαγμένη σε ξύλο πεύκου με διαστάσεις 132 x 79,5 εκ. Η Παναγία στέκεται όρθια πάνω σε ένα σύννεφο με χαμηλό βλέμμα, ενδυμένη με ένα πορφυρό μανδύα. Βαστάζει το βρέφος Ιησού με το αριστερό Της χέρι, ο οποίος είναι ντυμένος με ένα λεπτό, απαλό κίτρινο χιτώνα. Με το δεξί Της χέρι δείχνει προς τον Χριστό, θυμίζοντας τον αγιογραφικό τύπο της Παναγίας της Οδηγήτριας. Ο Χριστός ευλογεί με το δεξί του χέρι κρατώντας μια γυάλινη σφαίρα στο αριστερό του χέρι, υποδηλώνοντας ότι είναι ο Δημιουργός του Κόσμου και Βασιλιάς των Όλων.
Η εικόνα της Παναγίας του Βαλαάμ τιμάται κάθε χρόνο στις 7 Αυγούστου.
Ο Άγιος Αντύπας της Μονής του Βαλαάμ
Η μονή του Βαλάαμ ήταν και είναι έως τις ημέρες μας ένα μεγάλο πνευματικό κέντρο. Ξεκινώντας από τους κτήτορες της, Άγιο Σέργιο και Άγιο Γερμανό, η μονή ανέδειξε ανά τους αιώνες μεγάλες πνευματικές φυσιογνωμίες που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην λατρευτική ζωή της Ορθόδοξης Ρωσίας. Για παράδειγμα ο Άγιος Ιγνάτιος Μπριατσανίνωφ και ο Άγιος Αλέξανδρος Σβίρσκυ, δυο πατέρες με αξιόλογα πνευματικά κείμενα έζησαν ένα μεγάλο διάστημα στη μονή. Κατά καιρούς πολλοί ακόμη σημαντικοί ηγούμενοι και διακριτικοί πατέρες, όπως ο Άγιος Αβραάμιος και ο μοναχός Γενάδιος φώτισαν με τις διδαχές τους τον Ρωσικό λαό.
Ένας όμως Άγιος που τιμάται ιδιαιτέρως στο μοναστήρι του Βαλαάμ αλλά και όλα τα νησιά της λίμνης Λαντόγκα, είναι ο Άγιος Αντύπας, του οποίου τον βίο εν συντομία, περιγράφουμε παρακάτω.
Ο Άγιος Αντίπας του Βαλαάμ γεννήθηκε στη Μολδαβία το 1816. Δεχόμενος την μοναχική κλίση μετέβη στον Άθω, όπου για περίπου 4 χρόνια, εργαζόταν στο μαγειρείο της μονής Εσφιγμένου. Εκεί έλαβε το μοναχικό σχήμα και άρχιζε να ζει όλο και περισσότερο στην απομόνωση.
Μετάβαση στη Ρωσία.
Ήταν η περίοδος όπου δημιουργούνταν η Ρουμάνικη “Σκήτη του Προδρόμου” στον Άθω. Εκεί ο Άγιος έλαβε την χάρη της Ιερωσύνης και άρχιζε να ζει ως κελλιώτης, σε μια γειτονική καλύβη. Παρόλα αυτά η ασκητική του ζωή στον Άθω έμελλε να τελειώσει σύντομα, όταν ο Ηγούμενος Νήφων του έδωσε την “υπακοή” να μεταβεί σε μονή του Ιάσιο της Μολδαβίας, όπου ανέλαβε το διακόνημα του οικονόμου.
Από εκείνη τη στιγμή η ζωή του Αγίου συνδέθηκε με τη Ρωσία. Σε κάποιο από τα ταξίδια του για τη συλλογή δωρεών σε Μόσχα και Αγία Πετρούπολη, ο ‘Αγιος Αντίπας γνώρισε την Μονή του Βαλαάμ· το απόμερο και κατανυκτικό του τόπου του θύμισε την ησυχία του Άθω, που τόσο είχε νοσταλγήσει. Για πολλά χρόνια έζησε εκεί, όπου ως πνευματικός απέκτησε φήμη διακριτικού και διορατικού γέροντα. Τα κρύφια της καρδίας των ανθρώπων ήταν γνωστά σε αυτόν ενώ οι συμβουλές του ήταν βάλσαμο, για κάθε πονεμένο.
Όταν ήρθε η ώρα της κοίμησης του ζήτησε να θαφτεί εκτός της μονής, ώστε τα πνευματικά του παιδιά να επισκέπτονται απρόσκοπτα τον τάφο του. Όταν το 1991 αποκαλύφθηκαν τα λείψανα του Αγίου Αντίπα, βρέθηκαν να εκπέμπουν ένα ισχυρό και γλυκό άρωμα. Μια λειψανοθήκη που φιλοξενεί τα λείψανα χαριτόβρυτα λείψανα του, βρίσκεται σήμερα στο παρεκκλήσιο των Αγίων Σέργιου και Γερμανού του Βαλαάμ.
Μονή Βαλαάμ: τα σκοτεινά χρόνια
Το 1578 το μοναστήρι δέχτηκε επίθεση από Λουθηρανούς της Σουηδίας και πολλοί μοναχοί και αρχάριοι θανατώθηκαν. Την ερήμωση μεταξύ 1611 – 1715 μ.Χ ακολούθησε μια ακόμη επίθεση των Σουηδών και η πυρπόληση της Μονής, που κατέκαυσε το μοναστικό συγκρότημα. Πλέον ένα νέο υδάτινο σύνορο χώριζε τα κράτη Ρωσίας και Σουηδίας στη γη των Καρελίων: η λίμνη Ladoga.
Το 1715 ο Τσάρος Πέτρος I διέταξε την ανακατασκευή της Μονής Βαλαάμ. Παρά τα σκαμπανεβάσματα, η Μονή αναπτύχθηκε σιγά-σιγά και χάρη στις προσπάθειες ενός από τους Ιεράρχες, του Μητροπολίτη Νόβγκοροντ και Αγίας Πετρούπολης Γαβριήλ, στη μονή του Βαλαάμ τέθηκε ηγούμενος ο Ιερομόναχος Ναζάριος από το μοναστήρι του Σαρώφ, το οποίο τότε θεωρούταν πρότυπο μοναστικής ζωής. Πλέον στο Βαλαάμ ίσχυε το τυπικό του Σαρώφ με το οποίο ρυθμίστηκε η όλη εσωτερική λειτουργία του.
Διαρκώς ο ηγούμενος Ναζάριος συμβούλευε σχετικά με την πνευματική εγρήγορση και τη σιώπη. «Σκεφτείτε περισσότερο τις αμαρτίες σας και καταδικάστε τον εαυτό σας», τον άκουγαν να λέει συχνά στους μαθητές του.
Κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο
Η Μονή του Βαλαάμ δέχτηκε πολλές επιθέσεις κατά την διάρκεια του Ψυχρού πολέμου. Οι πιο συγκλονιστικές ήταν οι βομβιστικές επιθέσεις της 2ας και 4ης Φεβρουαρίου 1940, όταν το Βαλαάμ δέχτηκε επίθεση από τρεις επιδρομές εβδομήντα αεροπλάνων. Το μοναστήρι θα μπορούσε να έχει καταστραφεί ολοσχερώς! Παρ’ όλα αυτά οι ζημιές ήταν ελάχιστες μπροστά στο μέγεθος της επίθεσης. Φινλανδοί αξιωματικοί μιλώντας για αυτό με έκπληξη, κατέληξαν στο ότι είτε οι Σοβιετικοί πιλότοι αισθάνθηκαν οίκτο για την ομορφιά του τόπου είτε ο Άγιος Σέργιος και ο Άγιος Γερμανός είχαν προστατεύσει το μοναστήρι τους…
Το μοναστήρι στην συνέχεια εκκενώθηκε. Στις αρχές του 1940, 150 μοναχοί εγκαταστάθηκαν προσωρινά στο Heinävesi μαζί με έναν μικρό αριθμό μοναχών από την ανατολική Καρελία.. Εκεί δημιουργήθηκε η Μονή του Νέου Βαλαάμ η οποία υπάρχει έως τις ημέρες μας.
Το μοναστήρι του Βαλαάμ στον 20ο αιώνα
Το Σεπτέμβριο του 1925 η λειτουργική γλώσσα μεταβλήθηκε από την εκκλησιαστική σλαβική στη φινλανδική. Επίσης το λειτουργικό ημερολόγιο άλλαξε και από το Ιουλιανό μεταφέρθηκε στο Γρηγοριανό (παλαιό – νέο ημερολόγιο). Ήταν μια δύσκολη εποχή για τον “Άθω του Βορρά” ο οποίος εισήλθε σε μια εσωτερική διαμάχη.
Στη πορεία τα πράγματα χειροτέρεψαν και ακολούθησαν διωγμοί. Κάποιοι μοναχοί επέστρεψαν στην ΕΣΣΔ όπου και βρήκαν τον θάνατο, άλλοι έφυγαν για τη Σερβία. Πάτερες της Μονής Βαλάαμ και άλλων μονών μεταφέρθηκαν σε εξωτερικές σκήτες. Από τότε και για περισσότερο από μισό αιώνα, η θρυλική Μονή Βαλαάμ ερημώθηκε για να επανασυσταθεί πάλι στα τέλη του 20ου αιώνα….
Η αναστύλωση της Μονής
Στις 14 Δεκεμβρίου του 1989 ήταν η πιο ευτυχισμένη ημέρα της Μονής. Τέσσερις ιερομόναχοι και δύο δόκιμοι ήρθαν στο νησί του Βαλαάμ. Αποτελούσαν τους πρώτους από τους σημερινούς αδελφούς της Μονής που έβαλαν τα πόδια τους πάνω στις χιονισμένες ακτές της Λαντόγκα, σχεδόν 50 χρόνια μετά την αποχώρηση των τελευταίων μοναχών από το μοναστήρι.
Σήμερα υπάρχουν περίπου 160 άνδρες στο μοναστήρι, 60 από τους οποίους ζουν εντός της Μονής του Βαλαάμ και στις σκήτες. Άλλοι περίπου εκατό εργάζονται στα Μετόχια της Μόσχας και της Αγίας Πετρούπολης. Εκτός από τα αγρόκτημα της Μονής, οι μοναχοί καταπιάνονται και με εργασίες σε σκήτες πέριξ της μονής, όπως στη σκήτη του Αγίου Νικολάου, στην Σκήτη του Προφήτη Ηλία, Αλεξάνδρου Σβιρ και άλλες…
Η χορωδία της Μονής του Βαλαάμ
Αν υπάρχει κάτι που κάνει διάσημο την μονή του Βαλαάμ αυτό είναι η χορωδία της! Συνδυάζει την βυζαντινή μουσική με τους ψαλμούς Znamenny δημιουργώντας ένα μοναδικό είδος εκκλησιαστικής μουσικής. Έτσι, όπως και στην βυζαντινή, η ψαλμωδία αποτελείται από την μελωδία και το ισοκράτημα. Η πρόσμιξη της όμως με στοιχεία από το ύφος Znamenny, χαρίζει στο τελικό αποτέλεσμα πολλά στοιχεία της τοπικής παράδοσης.
Ήδη από τον 20ο αιώνα έγινε πειραματική εισαγωγή αυτού του είδους σε πολλές από τις ενορίες της Ρωσίας. Το μοναστήρι σήμερα έχει μια επαγγελματική πεντάχρονη χορωδία, που πραγματοποιεί συναυλίες σε όλο τον κόσμο με σκοπό την συγκέντρωση χρημάτων για την αποκατάσταση των κτιρίων. Δείγματα από τη μουσική τους υπάρχουν στην ιστοσελίδα του μοναστηριού.
Μια επίσκεψη στο μοναστήρι Βαλαάμ είναι απαραίτητο κομμάτι ενός προσκυνήματος στη Ρωσία. Αν δεν σας μαγέψει το μοναδικό τοπίο σίγουρα η ψαλμωδία της αδεφότητας του Βαλαάμ θα σας μείνει αξέχαστη! Παρακάτω βρίσκεται η εκτέλεση του ύμνου “Αγνή Παρθένε” του Αγίου Νεκταρίου, όπως μελοποιήθηκε από την Ι.Μ Σιμωνόπετρας.
